In memoriam Alfred Grosser: een groot Fransman met een zwak voor Duitsland

Een leven in dienst van de goede verstandhouding tussen Frankrijk en Duitsland is voorbij. ‘We blijven verweesd achter’, schreef François Delattre, de Franse ambassadeur in Berlijn, na het overlijden van gerenommeerd politicoloog Alfred Grosser die zich zijn leven lang inzette voor een goede verhouding tussen beide landen.

Alfred Grosser was nauwelijks 28 jaar jong, toen hij opzien baarde met het boek ‘L’Allemagne de l’Occident’. Ging het gewoonweg over de Bondsrepubliek, de staat die we voor de Wiedervereinigung ‘West-Duitsland’ plachten te noemen? Nee, er zat een diepere betekenis in die titel. Hij doelde op de verankering van Duitsland of althans toen een deel ervan in het Westen: met zijn parlementaire democratie, de scheiding der machten en het trans-Atlantische Bondgenootschap.

Voor het eerst in zijn geschiedenis bewandelde Duitsland (zonder de DDR) niet langer een vermeende ‘Sonderweg’ (een aparte weg) of volgde het een ‘Schaukelpolitik’ (een schommelpolitiek tussen west en oost). De Bondsrepubliek was volgens hem niet gebouwd op het principe van de natie, maar op dat van ‘een politieke ethica van de dubbele afwijzing: van Hitler in het verleden en van Stalin in de buurt’.

Bruggenbouwer

Dat ‘nieuwe Duitsland’ lag Grosser na aan het hart. Het was pas in 1947 dat hij zijn geboortestad Frankfurt am Main terugzag. Zijn vader, een Duits-Joodse arts, had de metropool in december 1933 samen met zijn gezin verlaten en koers gezet naar Parijs. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had vader Grosser als Duits patriot het ‘Vaterland’ gediend.

Na de machtsovername door de nationaalsocialisten telde dat alles niet meer mee: hij was Jood en werd als dusdanig geviseerd. Zoon Grosser — toen net geen negen jaar oud — groeide op in Frankrijk, studeerde er politieke wetenschappen en Germaanse filologie en zou uiteindelijk professor worden aan het gerenommeerde Institut d’études politiques (SciencesPo) in Parijs.

Gevraagd naar zijn identiteit antwoordde hij steevast: ‘Je suis français’ of soms met een grapje zijn beide talen vermengend: ‘Je suis Franzose’. Duitsland, zijn geboorteland, liet hem niet los. Hij zou uitgroeien tot een bemiddelaar, een bruggenbouwer tussen Frankrijk en Duitsland. De Franse president Emmanuel Macron verleende hem vijf jaar geleden het ‘Grand Croix de la Légion d’honneur’ en noemde hem bij die gelegenheid ‘un passeur’, een veerman die de Rijn wist over te steken. Dat is de fysieke, maar ook de culturele grens tussen beide landen.

Geen collectieve schuld

Grosser bestreed zijn hele leven lang de Franse vooroordelen tegenover Duitsland. Zelf had hij er ook kunnen hebben. Had hij zijn vader niet gediscrimineerd zien worden, verschillende familieleden niet weten vermoorden in Auschwitz? Toch was hij al van één ding zeker, toen hij nog in augustus 1944 ondergedoken leefde in Marseille: er bestaat niet zoiets als ‘Kollektivschuld’. Je kan niet een heel volk collectief verantwoordelijk stellen voor de misdaden die in zijn naam worden begaan. ‘De haat tegenover een collectief kan niet het gepaste antwoord zijn op een collectieve haat’, schreef hij in zijn memoires Une vie de Français.

Grosser vormde als professor en gastspreker vele duizenden studenten en toehoorders uit alle lagen van de maatschappij. Zo ook op de Universitaire Instelling Antwerpen (UIA) op 3 maart 1993 in het kader van de ‘Cyclus Duitslandstudiën’. Hij drukte als auteur van meer dan 40 boeken en talloze opiniestukken in de Franse en Duitse kwaliteitskranten zijn stempel op de publieke opinie. Hij geldt dan ook als een intellectuele wegbereider van het Frans-Duitse Vriendschapsverdrag van 1963.

Ongezouten kritiek

Werd Grosser alom geprezen omwille van zijn inzet voor de Frans-Duitse ‘verzoening’, dan werd hij des te meer verwenst vanwege zijn ongezouten kritiek op Israël. Hij vond dat ‘de erfenis van Hitler ertoe verplicht overal in te grijpen waar mensen vervolgd of miskend worden’. Nodig was voor hem ‘het aanvoelen van het lijden van anderen’.

Dat hijzelf van Joodse origine was, maakte niet uit. Niet alleen omdat hij zich eerder tot het katholicisme had bekeerd om uiteindelijk een atheïst te worden ‘die dicht bij het christendom staat’. Nee, de afstand ‘tegenover jezelf en de eigen sociale achtergronden’ was voor hem een kenmerk van vorming. Zijn credo luidde: ‘Penser justement, donc avec justesse et justice.’ Nauwkeurig en rechtvaardig dus.

Alfred Grosser overleed op woensdag 7 februari 2024, enkele dagen na zijn 99ste verjaardag en precies 90 jaar nadat zijn vader met hem de Rijn was overgestoken.