Een VS marinier in Moskou

Eén van de laatste overgelopen spionnen kreeg na zijn vlucht naar de Sovjet-Unie in 1986 de naam Michail Orlov. De Amerikaan die door de voorzitter van de KGB een zeer belangrijke agent werd genoemd, zou als officier van de inlichtingendienst van de US Fleet Forces Command vrijwel onbeperkt toegang hebben gehad tot geheime militaire documenten.

Fotograaf bij de marine

Glenn Michael Souther wordt op 30 januari 1957 als zoon van een ondernemer geboren in het stadje Hammond, niet ver van Chicago. Het gezin Souther valt uiteen als Glenn vier jaar oud is. Hij wordt opgevoed door zijn moeder. Als jeugdige zou hij al interesse hebben gehad voor de Sovjet-Unie. Hij leest Marx en is gek op de gedichten van Vladimir Majakovski. In 1975 rondt hij zijn middelbare school af in Cumberland aan de uiterste noordoostkust van het land. Souther gaat aan de universiteit studeren, maar haakt al na zes maanden af. Of hij door geldgebrek is gedwongen, wordt niet duidelijk, maar het lijkt de meest voor de hand liggende reden.

Na het afbreken van zijn studie meldt hij zich aan bij de Amerikaanse marine. Hier wordt Souther opgeleid tot fotograaf. Zijn scholing verloopt naar tevredenheid en in 1976 wordt hij op het supervliegdekschip USS Nimitz gestationeerd. In april 1979 vertrekt hij naar de United States Sixth Fleet die voor de Italiaanse kust ligt. In deze periode trouwt de Amerikaan met een Italiaanse.

Volgens Russische bronnen stapt Souther in 1980 heimelijk naar de Sovjetambassade in Rome. In ruil voor naturalisatie biedt hij aan militaire documenten door te geven en te spioneren. Boris Solomatin, toenmalig medewerker van de geheime dienst aan de Sovjetambassade in de Italiaanse hoofdstad, bevestigt dat Souther zelf het contact zocht: ‘Souther deed het in geen geval voor het geld. Hij was in eerste instantie niet overtuigd van zijn mogelijkheden. Ik vertelde hem dat hij ons in zijn functie als persoonlijke fotograaf van de bevelhebber van het schip waarop hij gestationeerd was, onschatbare diensten zou kunnen bewijzen.’

Gemaakt voor spionagewerk

De Amerikaanse marinier zou puur uit ideologische overwegingen hebben gehandeld. Hij wilde op deze manier zijn steentje bijdragen aan het vermijden van een kernoorlog door de Verenigde Staten. De enige die hem verdenkt is zijn Italiaanse partner. Zij stapt naar de US Navy-basis om te vertellen dat zij Souther ervan verdenkt te spioneren. Dit wordt in eerste instantie niet serieus genomen. De Amerikaan staat goed te boek bij zijn werkgever. De aangesproken officier gaat ervan uit dat de vrouw probeert haar echtgenoot in een aanval van hem onbekende mediterrane gemoedsstemmingen zwart te maken.

In 1982 komt voor Souther het moment van afzwaaien. De marinier laat zich scheiden van zijn Italiaanse vrouw en gaat terug naar Amerika. Hij maakt een nieuwe start en schrijft zich in voor een studie Russische taal- en letterkunde aan de openbare universiteit Old Dominion in Norfolk. Deze universiteit is tot op de dag van vandaag een geliefde opleidingsplek voor ex-militairen; een kwart van de studenten komt uit het Amerikaanse leger.

Naast zijn studie zou Souther als officier in dienst zijn getreden van de inlichtingendienst van de United States Fleet Forces Command, het opperbevel van de marine. Hier werkt hij in een fotolaboratorium dat zich bezighoudt met de ontwikkeling van satellietbeelden. In deze positie heeft de liefhebber van Russische poëzie onbegrensd toegang tot geheime militaire documenten. Volgens latere uitspraken van zijn contactpersoon bij de KGB was Souther die de codenaam ‘Hugo’ kreeg, een harde werker die op een creatieve wijze problemen kon oplossen: ‘Hij was een echte durfal die was gemaakt voor het spionagewerk.’

Contraspionage

Pas in 1985, als een andere Amerikaanse Sovjetspion wordt opgepakt, geraakt de marinier in het vizier van de contraspionagedienst. Bij de Sixth Fleet herinnert men zich de verdenkingen van Southers Italiaanse ex-vrouw. Hij wordt op het matje geroepen en verhoord, maar bij gebrek aan bewijs weer vrijgelaten. Een onderzoek loopt echter en de mogelijkheid om verder documenten te verschaffen wordt vrijwel nihil. In mei 1986 neemt hij contact op met zijn verbindingsman bij de KGB. Souther geeft aan dat zijn arrestatie op stapel staat. Hij vraagt zijn vertrek naar de Sovjet-Unie voor te bereiden. Twee weken later neemt de Amerikaan een vlucht naar Rome waarna Sovjetagenten hem van Italië naar Moskou loodsen.

Na aankomst en meerdere verhoren door de KGB ontvangt Souther op 2 oktober van datzelfde jaar op last van de Opperste Sovjet zijn felbegeerde naturalisatie. Hij krijgt de Russische naam Michail Orlov. Een ruim appartement en een datsja niet ver van Moskou vallen hem voor bewezen diensten eveneens te beurt. Ook krijgt Souther-Orlov de rang van KGB-majoor. Daarmee is hij een van de weinige buitenlandse medewerkers met een officiële aanstelling bij de beruchte spionagedienst van de Sovjets.

In zijn nieuwe vaderland blijft de ex-marinier niet lang op zijn lauweren rusten. Hij gooit zich vol energie op een trainingsprogramma voor de Engelse taal dat hij voor zijn collega’s op poten weet te zetten. Ook reist hij veel door de Sovjet-Unie en maakt kennis met de Engelsman Kim Philby en de Nederlands-Britse meesterspion George Blake. Hij huwt een zekere Elena die als lerares Engels aan de Hogeschool van de KGB werkt. Het paar krijgt een dochter die ze Alexandra noemen. Nadat hij is overgelopen verdwijnt Souther-Orlov enige tijd van het toneel. Totdat er in juli 1988 een interview op de nationale televisie verschijnt.

Gedesillusioneerd

Hierin vertelt de KGB-majoor gedesillusioneerd te zijn door het Amerikaanse kernwapenbeleid. Ook geeft hij kritiek op enkele operaties waarbij de FBI betrokken zou zijn geweest, zoals het bombardement van Libië in 1986. In zijn nieuwe vaderland zou Souther-Orlov zeer verheugd zijn geweest over het gratis onderwijs en de gezondheidszorg. Wel zette hij kanttekeningen bij het toenemende aantal auto’s in de hoofdstad. De problemen die hierdoor worden veroorzaakt zou hij immers maar al te goed uit Amerika kennen. In het interview vertelt hij nog niet helemaal zijn stek te hebben gevonden, maar te hebben besloten in de Sovjet-Unie te leven of te sterven.

Iets minder dan een jaar later wordt deze laatste uitspraak reeds bewaarheid. De legerkrant Rode Ster bericht op 22 juni 1989 dat Michail Orlov zelfmoord zou hebben gepleegd in de garage van zijn datsja. De ruimte zou van binnenuit met tape zijn afgeplakt terwijl de motor van zijn dienstwagen liep. De krant suggereert dat hij wegens heimwee in een depressie was geraakt die hij niet meer te boven kwam. De spion die de Sovjet-Unie duizenden documenten had weten over te brieven en jarenlang uit handen wist te blijven van de FBI, sterft in zijn eigen garage een roemloze dood door koolmonoxidevergiftiging. Vladimir Krjoetsjkov, voorzitter van de KGB, en vele andere hooggeplaatste officieren geven acte de présence op de begrafenisplechtigheid.

In een afscheidsbrief aan zijn collega’s van de geheime dienst zou Souther-Orlov hebben geschreven: ‘Ik heb geen spijt van onze relatie. Het was een langdurige die me heeft geholpen als individu te groeien. Iedereen was altijd open en rechtvaardig tegenover mij. Ik hoop dat u me kunt vergeven dat ik geen kracht meer heb om de laatste strijd aan te gaan.’