‘Eens deze crisis voorbij is, moeten we de rol van woordvoerder, expert en politicus beter uitklaren’

Het advies 75 van het Comité voor Bio-ethiek riep vorige week al enkele vragen op in de rubrieken van Doorbraak. Het comité wil onder meer dat het debat over verplichte vaccinatie, al dan niet voor bepaalde groepen, gevoerd moet kunnen worden. Een ander opvallend hoofdstuk uit het advies gaat over de open en transparante overheidscommunicatie die een vaccinatiebeleid moet flankeren. Een overheidscommunicatie die in 2020 wel eens fout durfde te lopen.

Zeger Debyser is hoofd Moleculaire Virologie en Gentherapie aan de KU Leuven. In die hoedanigheid is hij covoorzitter van een beperkt comité van het raadgevend Comité voor Bio-ethiek dat het advies 75 opstelde. Hij geeft uitleg bij hun werkzaamheden.

Vaccinatiecampagne tegenover omgekeerde lockdown

Professor Zeger Debyser: ‘Onze opdracht was om een ethisch advies te geven voor het vaccinatiebeleid in dit land. We wilden onder meer vanuit ethisch standpunt analyseren of het de opdracht van de overheid is om te vaccineren. In die analyse hebben we verschillende elementen meegenomen. Moet je vaccineren of laat je de epidemie haar gang gaan ? Tracht je de gevolgen te beperken door de kwetsbare groepen te isoleren (omgekeerde lockdown)? Of kies je voor een vaccinatiestrategie en welke moet dat dan zijn? Voor de duidelijkheid, dat principe van de omgekeerde lockdown zat niet in onze opdracht, maar we hebben dat er bij genomen om als mogelijkheid naast de vaccinatie te zetten. We kwamen tot de conclusie dat een vaccinatiecampagne door de overheid de te volgen strategie is. Het is dus volgens ons de meest solidaire oplossing, gekoppeld aan een prioritering van de te vaccineren groepen.’

‘Het probleem zit hem voornamelijk in het afbakenen van de risicogroepen. Je weet in het begin van een epidemie niet exact welke het zijn. Dat komt pas na verloop van tijd naar boven. Een echte zwart-wit afbakening is dus moeilijk. Maar we hebben ervoor gekozen om de kwetsbaarsten eerst te vaccineren en de solidariteit te maximaliseren. In dit geval zijn dat de ouderen, en al zeker de bewoners van de woon-zorgcentra (WZC) omdat daar het meeste slachtoffers vallen. We geven hen als eersten het vaccin, zodanig dat ze geen risico meer lopen. Als de risicogroepen gevaccineerd zijn, kan je aan de overheid vragen om de regels te versoepelen, zodat de jongeren terug vrijer kunnen zijn, zonder dat ze zelf gevaccineerd zijn.’

‘Ons advies is dus dat we moeten vaccineren. Maar ook dat we de mensen moeten sensibiliseren, overtuigen om gevaccineerd te worden. Op deze manier kan je de kwetsbaren beschermen, zodat dat de anderen ook hun vrijheid kunnen terugkrijgen. Dat is solidariteit waardoor het geheel van de bevolking voordeel haalt uit de toepassing van de strategie.’

Geen verplichte vaccinatie, zeker niet in Vlaanderen

In het advies staat dat het debat over eventuele verplichte vaccinatie ook gevoerd moet worden. Dat is natuurlijk een stap verder naar een autoritaire samenleving. Dat roept vragen op…
‘Zeker in Frankrijk leeft die vraag. We vrezen dat daar een groter probleem is met de acceptatie van vaccinatie en dat sijpelt door naar onder meer Franstalig België. In Vlaanderen speelt dat minder. We hebben in de tekst opgenomen dat we via sensibilisering willen komen tot een goede vaccinatiegraad. Het zal dus hopelijk niet nodig zijn om te verplichten. Maar om het debat te kunnen voeren, hebben we het toch opgenomen in de tekst. Het kan overigens ook zijn dat er verplichtingen worden opgelegd vanuit andere landen om reizen mogelijk te maken.’

‘Wij gaan er in Vlaanderen in elk geval van uit dat een verplichting bij ons niet nodig is. Deze vaccinaties vallen onder de bevoegdheid van de gemeenschappen, dus ieder kan hier zijn weg gaan. Dat blijkt ook uit het voorbeeld van zachte verplichting dat we in de tekst hebben opgenomen. De Waalse tegenhanger van Kind en Gezin, ONE, stelt vaccinatie als toegangseis tot de kinderopvang, hetgeen in Vlaanderen niet het geval is. Dat toont aan dat je in de verschillende gemeenschappen een ander beleid kan voeren.’

Bestaat de kans niet dat Frank Vandenbroucke (sp.a) dit naar zich toe gaat trekken en een eventuele verplichting in heel het land oplegt?
‘Zoals gezegd is het een gemeenschapsbevoegdheid. Ik denk dat de vraag voor een debat over verplichte vaccinatie eerder uit het zuiden komt. Voor Vlaanderen is dit nu niet aan de orde. Wanneer we dit kunnen aantonen zal het moeilijk zijn voor Vandenbroucke om een verplichting aan de Vlaamse gemeenschap op te leggen. U bent de eerste die wijst op de schrik voor Vandenbroucke, want eigenlijk hebben we hierover geen vragen gekregen. Niet vanuit Vlaanderen, maar evenmin vanuit Wallonië. We denken dat we aan de beoogde vaccinatiegraad komen. Het debat over een verplichting is dus eerder een stok achter de deur.’

Te weinig informatie beschikbaar

Een belangrijk hoofdstuk van het advies is gewijd aan de informatieplicht van de overheid. Transparante en duidelijke communicatie wordt vooropgesteld als een conditio sine qua non om tot een goed resultaat te komen. U had bij de redactie van het advies een grote betrokkenheid bij dit onderwerp. U had daar een goede reden voor…
‘Ons rapport is een collegiaal advies, maar voor dat onderdeel heb ik inderdaad wel wat input aangeleverd. Ik deed dit omdat ik het verstrekken van correcte informatie in het hele coronaverhaal tot nu toe een manco vind. Dat is keer op keer gebleken. We hebben dat van veel experten gehoord.’

‘We zien bijvoorbeeld dat men in de VS over veel meer informatie beschikt. Dat is dan het Amerika van Trump, het Amerika dat zo dikwijls verfoeid wordt. Maar die openheid heeft veel voordelen. Je kan daar beschikken over informatie over socio-economische groepen en gezondheidsrisico’s. In België bestaat dat niet. Blijkbaar heerst hier een groot taboe om in ons gezondheidssysteem rekening te houden met het socio-economische, etnische aspecten, geloof of culturele achtergrond. Men durft die gegevens niet mee te nemen in de analyses. Men heeft angst dat ze gaan misbruikt worden. Langs de andere kant zijn dat heel belangrijke data om te kunnen ingrijpen, want natuurlijk spelen al die zaken een rol bij de gezondheidssituatie.’

‘Wij hebben al die elementen niet kunnen meenemen in ons advies, omdat daar gewoon geen gegevens over bestaan. Sciensano houdt die gegevens niet bij. Ook experten, met een uiteenlopende achtergrond, kwamen ons dit zeggen.

‘Nu, ik begrijp dat je die gegevens zou kunnen misbruiken, maar langs de andere kant kan je er veel goeds mee doen. Je kan zo de kwetsbare doelgroepen beter definiëren, zien waar de problemen zich voordoen en dan tussenkomen. Zoals we nu bezig zijn, gaat die informatie verloren en kan je niet weten waar je snel moet ingrijpen.’

Een ander aspect van gebrekkige informatie is dat de overheid in België en Europa niet transparant is over de goedkeuringsprocedures van de vaccins. U kijkt hiervoor eveneens naar de VS.
‘Het proces van de goedkeuring van het Pfizer-vaccin door de FDA kon je live volgen op het internet. Je kon zien welke vragen er gesteld werden en hoe de stemming verliep. Bij ons verloopt dat veel minder transparant. De EMA, het FAGG (Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten)…. Hoe verlopen die procedures? Dat is allemaal veel minder duidelijk…’

‘Ik kan er nog wel begrip voor opbrengen dat de kostprijs binnen de EU omwille van de concurrentie en de onderhandelingspositie vertrouwelijk wordt gehouden. Maar al de rest? Hoeveel vaccins gaan er ter beschikking zijn en hoe gaan die verdeeld worden? Wie krijgt wat en hoeveel? Dat is allemaal geheim en dat is niet goed. Je moet dan een advies gaan opstellen zonder al die belangrijke informatie. Dat is zoeken en tasten in het duister.’

Fouten en onwaarheden

Dat gaat over het beschikbaar zijn van informatie voor de experten en de professionals. Er schort echter ook het een en ander met de informatie voor het brede publiek. Van in het begin werd er mist gespoten en werd de bevolking zelfs voorgelogen, omwille van het feit dat we niet voorbereid waren. De verantwoordelijken daarvoor zitten nog steeds aan het stuur. Hoe kan de bevolking dit nog ernstig nemen?
‘Ja, daar mogen wel vragen over gesteld worden. Daar dienen de parlementaire commissies voor, dacht ik. Maggie De Block is nu geen minister meer, maar ze is wel nog fractievoorzitter. Dat is de verantwoordelijkheid van haar partij. Nu, ze is een politica en kan dan ook weggestemd worden. Op officieel aangeduide experten en woordvoerders kan je niet stemmen en die blijven aan het stuur. Die vallen natuurlijk ook wel onder een politieke verantwoordelijkheid.’

‘Ik hoor daar ook veel vragen over. Nu denk ik wel dat de media daar — zeker tijdens de eerste golf — mee in de fout zijn gegaan door te weinig kritisch te zijn en sommige mensen te veel op een voetstuk te plaatsen. En ook politici lieten daar vaak een steek vallen door niet zelf in de media te communiceren…’

‘Kijk, ik wil collegiaal blijven, maar eenmaal dit over is moeten we de rol van woordvoerder, expert en politicus in het crisisbeleid beter uitklaren. Die rollen liepen bij sommigen door elkaar. Dat zorgde op zijn minst voor verwarring en men raakte het vertrouwen bij een deel van de bevolking kwijt. Daarnaast leeft toch ook het gevoelen onder wetenschappers in dit land dat er te weinig plaats was voor tegensprekelijk, wetenschappelijk debat onder elkaar. Liefst weg van de media. Je moest al sterk staan om je nek uit te steken en naar sommigen werd gewoon niet geluisterd.’

We hebben het dan ook over de onontkoombare Marc Van Ranst die enorm veel macht blijkt te hebben…
‘Tja, mag ik hier mijn joker inzetten? Er bestaat nog zoiets als collegialiteit. In het begin van deze crisis heeft een weekblad mij gevraagd om mee zijn portret te schetsen. Ik heb dat geweigerd. Omwille van de collegialiteit maar ook omdat men in een crisis geen portretten moet schrijven maar objectieve informatie meegeven aan de burgers.’

‘Wat ik eerder zei over de onduidelijke rollen, geldt zeker ook voor Marc. De presentatie die hij gaf bij Chatham House in 2019 over de Mexicaanse griep, die is wel grappig in elkaar gestoken, maar als wetenschapper zou ik dit niet zo brengen. Ik zie hem daar dan ook eerder als opiniemaker. Ik hoop dat die parlementaire commissie, eenmaal we uit deze crisis zijn, voorstellen doet om de rollen van neutrale woordvoerder, wetenschappelijk expert, opiniemaker, politicus, objectieve journalist, terug beter te definiëren.’

‘Pas op, al die rollen zijn zeker nodig, maar tijdens deze pandemie had ik het gevoel dat ze door elkaar liepen en dat de betrokkenen ook aan kruisbestuiving deden. Die lezing in Chatham House lijkt ook te suggereren dat dit een bewuste strategie was. Dat lijkt me toch niet meer van deze tijd.  Maar opnieuw: hier geef ik nu zelf een opinie, een perceptie. De commissie moet dat maar aan de betrokkenen vragen.’

Hoe passen we daar een mouw aan?
‘Weet u, ooit zal men de vraag moeten beantwoorden waarom er in België zoveel doden zijn gevallen. Het blijft maar duren en niet omdat we ze beter tellen. Overal was het moeilijk, iedereen maakt inschattingsfouten bij het opduiken van zo’n nieuw virus. Maar er is toch wel heel wat misgelopen met het coronabeleid in dit land. Tijdens de eerste golf mocht dat niet gezegd worden. Eenmaal de regering-Wilmès weg was, mocht dat dan weer wel, ook al zijn vaak dezelfde figuren blijven zitten. Ik zie toch eerder continuïteit in het beleid.’

‘Dat moet toch ooit eens grondig worden uitgespit. Wellicht beter na de crisis. Grondig, voor mijn part liefst door een onderzoekscommissie. Ik heb naar enkele zittingen van de huidige commissie geluisterd. Daar wordt veel werk verzet, maar ik hoor toch veel ondervraagden enkel antwoorden op de vragen waarop ze willen antwoorden. Er zijn, denk ik, professionele fouten gemaakt en er werden ook onwaarheden verteld. Ik denk aan de mondmaskersaga, maar ook aan het ontbreken van testcapaciteit. Het zou goed zijn om tot een soort loutering te komen, enkele excuses te aanhoren en lessen te trekken voor een beter gezondheidsbeleid. Zeker met in het achterhoofd de enorme inzet van zoveel zorgverleners en de zware maatschappelijke en economische tol voor zovele burgers.’

‘Hoe ik mezelf daarbij voel? In het begin heb ik me bewust aan de zijlijn gezet, ik had geen officiële functie in het coronabeleid. Maar het frustreert elke viroloog als er zoveel doden vallen. Dus was ik blij toen ze me vroegen mee te werken aan het ethisch advies over vaccinatie, absoluut. En laat ons nu vooral gaan voor een goede, snelle en efficiënte vaccinatiecampagne, daar kunnen we nog iets goed maken!’