En toen stond de professor op.

Door de kordate tussenkomst, een week geleden, van een handvol reizigers kon op de sneltrein van Amsterdam naar Parijs een bloedbad vermeden worden,- dat staat vast. Maar de foto van premier Hollande, parmantig poserend en toch ook wel wat potsierlijk hangend tussen de vier helden, stemt tot nadere reflectie en verdere analyse van het gebeuren.

Ach, wat is nu eigenlijk de verdienste van de Franse president, behalve dat hij mee op de foto staat? Geen enkele natuurlijk, het zijn niet zijn diensten die de schutter ontwapenden. Evenmin die van Charles Michel trouwens, die duidelijk verzocht werd om zich op de achtergrond te houden, ten einde de Hollande-show niet te bederven. François en Michel, de twee clowns van de dag.

De knuppel in het hoenderhok

Het feit op zich daarentegen dat treinreizigers zich spontaan keren tegen iemand die met een kalashnikov rondloopt en daar duidelijk iets mee van plan is, vind ik wél betekenisvol. Dit is nieuw, en wijst op een kentering in de geesten.

Wie de status van het collectief bewustzijn wil meten, moet het openbaar vervoer nemen: mensen willen doorgaans niét betrokken worden in spanningssituaties. We kennen allemaal de verhalen van agressie op tram, trein of bus, waarbij reizigers door hm.. nu ja, meestal allochtone jongeren worden getreiterd, en iedereen angstvallig de andere kant uitkijkt. Dit is dus tamelijk ongezien, en ik schat het in als een positieve spin-off van heel het terrorismeverhaal: het feit dat mensen niet wegkijken of weglopen, maar het gevaar te lijf gaan, zelfs ongewapend.

Er bestaat nog wat onduidelijkheid over wat zich precies afspeelde in die wagon 12 van de sneltrein Amsterdam-Brussel-Parijs. Wel weten we ondertussen dat het ceremoniële Hollande-plaatje niet compleet is. De foto toont, rondom de president geschaard, van links naar rechts de Brit Chris Norman, de Amerikaanse student Anthony Sadler, en de twee VS-militairen Spencer Stone en Alek Skarlatos. Vóór dit ‘heldenviertal’ echter de schutter kon ontwapenen, had ene Mark Moogalian, een Frans-Amerikaanse docent Engels van Armeense afkomst, zich al op de terrorist gegooid, waardoor de twee militairen bruusk uit hun dutje werden gehaald. Van ‘wereldvreemde’ professors denken we dat ze zich vooral afzijdig willen houden in zo’n situatie. Quod non.

En de echte knuppel in het hoenderhok werd, zo bleek achteraf, gegooid door de 28-jarige Fransman Damien A. die naar het toilet moest, de weg van de gewapende Ayoub el-Khazzani kruiste en hem probeerde te vloeren. Twee gewone burgers dus, helemaal geen professionele vechtjassen.

Morele herbewapening

De twee die buiten beeld bleven zouden alsnog ook een decoratie krijgen, maar dat is van weinig belang. Laatstgenoemde Damien wil zelfs helemaal anoniem blijven. Kern van de zaak is, dat er ‘iets’ veranderd is in het collectieve gedrag rond een dreiging, en dat dit verhaal een nieuw groepspsychologisch paradigma kan losmaken. Het is namelijk veel rationeler en er zullen meer overlevenden zijn als iedereen zich op een schutter gooit, dan dat iedereen wegvlucht of met het hoofd in de schoot blijft zitten. Deze strategische evidentie van collectief zelfbehoud doorkruist de essentie van het terrorisme, dat speculeert op angst, verlamming, paranoia en massapsychose. Het trauma van Utøya is voorbij.

We moeten hier vooral niet teveel heroïsme cultiveren, en doen alsof dit een uitzonderlijke daad van moed en zelfopoffering is. Ik zie nu al de scenaristen in hun pen schieten voor een B-film over de Thalyshelden. Neen, ik wed erop dat het tijdperk van de verbijstering gepasseerd is, en dat mensen, ook heel ‘gewone’ mensen, de klik zullen maken dat aanval de beste verdediging is in zo’n situatie. De actieve reflex zal steeds meer voorkomen, het vluchten of wegkijken steeds minder.

Dit is geen pleidooi voor een algemene herbewapening zoals in de VS, tenzij dan een morele herbewapening. Vermits de dreiging ons allen treft, moet de groep ook leren wegdenken uit de passiviteit van de massa. Een massa blijft inert of panisch, een groep ageert vanuit de impuls van alerte enkelingen. Een zelfverdedigingscursus voor iedereen, eventueel op school gebracht, is zo nuttig als een EHBO-cursus.

Het zal niet altijd goed aflopen, er zullen nog doden vallen. Toch is het tijdperk van de nieuwe weerbaarheid slecht nieuws voor het moslimterrorisme, dat Allah de kant ziet kiezen van een ongewapende, ongelovige 51-jarige professor. Pikant detail: de man wou in eerste instantie zijn vrouw afschermen. Ook dat is een positieve spin-off van het (on)veiligheidsprobleem: een groter beschermingsinstinct ten opzichte van onze naasten. Haast biologisch, zoals een kattin tussen haar jongen en de belager gaat staan. Lone wolves zijn gewaarschuwd: er zijn geen lammeren meer.

Achter het heldenepos zit een ander verhaal, en daarachter nog een, enzovoort, en uiteindelijk komen we uit bij de antiheld en de anonieme medereiziger die simpelweg zijn voet tussen de loop van de geschiedenis steekt. De foto is nooit compleet, en dat is goed. Het verplicht ons om verder te kijken dan onze neus lang is.

Johan Sanctorum is filosoof, publicist, blogger en Doorbraak-columnist.