‘Er ist wieder da’… of toch niet helemaal?

Hét kassucces in de Duitse cinema’s, en nu ook bij ons te zien, is de surrealistische komedie Er ist wieder da(NDaar is hij weer), naar het gelijknamige boek van Timur Vermes.
Onderwerp: Adolf Hitler ontwaakt in 2014 nabij zijn Berlijnse bunker, wordt eerst voor een imitator gehouden, maakt  furore op televisie en de sociale media, maar blijkt steeds meer het origineel te zijn, de échte. Hij ziet die moderne tijd helemaal zitten, verwelkomt het nieuwe rechtspopulisme en neemt zijn oude plannen om de wereld te veroveren terug op. Wat zijn ontdekker tot waanzin drijft.
Het is een satire die in Duitsland uiteraard voor veel controverses zorgde. Is dit een banalisering van het nazisme en de holocaust – vooral de joodse gemeenschap heeft het er moeilijk mee – of is het net een poging om een komisch kader van vervreemding te creëren, waardoor we met kritische ogen gaan kijken op de politiek-maatschappelijke ontwikkelingen van na 2000?
Vergelijkingen met de Borat-figuur (Borat: Cultural Learnings of America for Make Benefit Glorious Nation of Kazakhstan) liggen voor de hand: ook een uit het niets opgedoken dwaas die de moderne wereld ontdekt, dweept met Stalin en de joden de schuld van alles geeft.

Exit Big Brother

Maar wat is nu de echte clou van Er ist wieder da, het boek dat ik in de Duitse originele versie las, zonder de film te hebben gezien?
Dat het helemaal niet over Hitler gaat, maar over onze 21ste-eeuwse media, gezien door de bril van de herrezen dictator. En dat leidt tot bizarre confrontaties. Zo lijkt Adolf vooral geïntrigeerd door het Internetz. Op zijn vraag wie daar dan achter zit (‘denn es gibt doch gar kein Propagandaministerium mehr?’), antwoordt de knappe secretaresse die hem wegwijs maakt, dat het iets zelfonderhoudend is waar elke wereldburger op is ingeplugd (Hitler: ‘Das ist sehr interessant!’).

Volgens mij is dat een sleutelscène. De dictator spiegelt zich aan het internet en herkent er zijn meerdere in, of zijn transcendent alter-ego. Macht gaat vandaag steeds minder over personen, maar over zelfvoedende netwerken die een commerciële logica volgen maar niettemin elk machiavellistisch credo overstijgen. Hitler wordt op die manier echt grappig en archaïsch.
Er ist wieder da is dan een revue-achtige titel die zelf vol ironie zit. Fysieke tirannen zoals Poetin en Assad, of zelfs IS, hoe bloeddorstig en cynisch ook, zijn immers in de 21ste eeuw maar kolderieke verschijningen, hilarische Hitlerpastiches die met gemak ook weer struikelen of door concurrenten worden afgezet. Niet zo voor das Internetz, immuun voor elke kritiek want de critici zitten mee in het netwerk. Onmogelijk om er buiten te staan. Het web blijkt het getransfigureerde, perfecte fascisme zelf.

De grote droom van elk totalitair regime, namelijk de totale zichtbaarheid van elk lid van de massa, en de 100%-ige participatie van iedereen, wordt via Instagram, Youtube en Twitter een realiteit. We worden niet meer door Big Brother bespied, we bespieden onszelf, storten op de fora zelfbekentenissen uit zonder dat we ondervraagd worden, en leveren heel ons doen en laten uit aan het publiek domein, waar natuurlijk ook wel belastingcontroleurs, de staatsveiligheid of de CIA af en toe nog hun voordeel mee doen. Maar dat is slechts franje, sporen van oude politieke macht.
Want de definitieve zelfverknechting van de mens, nota bene onder het mom van de totale vrijheid, is nu een feit. De media ondersteunen mee deze vrolijke paradox, in het besef dat ook het nieuws en de actualiteit maar dienen om elke vorm van kritisch bewustzijn te laten opbranden in tweets van 140 tekens. Best wel een wrange boodschap voor wat er uit ziet als een Hitler-slapstick.

Ziezo, weer een bijdrage aan de almacht van das Internetz gepleegd.

Johan Sanctorum is filosoof, publicist, blogger en Doorbraak-columnist.