Geestelijk begeleider van de democratie

De politieke wetenschap was voor Karl-Dietrich Bracher (1922-2016) vooral de wetenschap van de democratie. De Duitse historicus die in september van vorig jaar op 94-jarige leeftijd overleed, gold als een van de grote geestelijke begeleiders van de Bondsrepubliek Duitsland. Als professor aan de universiteit van Bonn had hij ook voeling – als partijloos ‘adviseur’ – met de politieke klasse die tot kort na de Duitse eenmaking regeerde vanuit de kleine stad aan de Rijn. Politiek doceren was voor hem nadenken over de democratie vanuit een historisch perspectief. In zijn jeugd had hij immers de Republiek van Weimar zien aftakelen en plaats weten maken voor het Derde Rijk. Over de crisis van Weimar publiceerde hij in 1955 een boek dat hem in één klap beroemd maakte[1]. Maar als kenner van de Oudheid dacht Bracher in ruimere verbanden. Al in zijn proefschrift over de vroege Romeinse keizertijd had hij een tendens beschreven die tweeduizend jaar later ook naar de ondergang van Weimar zou leiden, het ontstaan van een machtsvacuüm waarbij de democratische krachten verstek gaven en dictatoriale de bovenhand haalden[2]. Model stonden daarbij voor hem de overpeinzingen van de Romeinse historicus Tacitus over de overgang van de republiek naar het keizerrijk.

Imperium

De lering die Bracher hieruit trok voor de Bondsrepubliek die uit het puin van het verdeelde Duitsland was opgerezen, luidde ‘nooit meer!’ Zo groeide de geschiedeniswetenschap voor hem uit tot leermeesteres van de politiek, zo was het nog maar een kleine stap naar een historisch georiënteerde ‘Politikwissenschaft’. Ook in zijn standaardwerk over de nationaalsocialistische dictatuur verbond Bracher historische, sociologische en structurele analyses met elkaar[3]. Hij stelde het Duitse nationalisme mee verantwoordelijk voor de ondergang van de democratie van Weimar. De vraag mag opgeworpen worden of de nationaalsocialisten niet het nationalisme hebben misbruikt als opstapje naar de uitbouw van een supranationaal imperium met Duitsland als de spil ervan?

Natiestaat

Als soldaat had Bracher gediend in het Afrikakorps, in Amerikaanse krijgsgevangenschap leerde hij de waarden van de Westerse wereld kennen. Vanuit die persoonlijke ervaringen verdedigde hij vol overtuiging de ‘Westbindung’, de oriëntatie van de Bondsrepubliek op het Westen. Het project van de Europese integratie was hem meer waard dan het zich bekennen tot de natiestaat. Van Bracher stamt de karakterisering van de Bondsrepubliek als ‘postnationale Demokratie’, als een politieke gemeenschap die er niet per se naar streeft samen te vallen met een bepaalde natie. Ook toen de Duitse hereniging zich een jaar na de val van de Berlijnse Muur aandiende, hamerde hij op de ‘noodzakelijkheid om de winst die voortvloeit uit de trans- en supranationale oriëntatie’ van de Bondsrepubliek te behouden. De verdienste van Bracher bestaat erin dat hij geestelijke munitie aanreikt voor de verdediging van de democratie, alleen moet deze vandaag de dag ook aangewend worden tegen een nieuwe soort van vijanden, de aanhangers van totalitaire wereldbeschouwingen die nationale grenzen verhonen.

 

[1] Die Auflösung der Weimarer Republik. Eine Studie zum Problem des Machtverfalls in der Demokratie. Ring-Verlag, Stuttgart 1955.

[2] Verfall und Fortschritt im Denken der frühen römischen Kaiserzeit. Studien zum Zeitgefühl und Geschichtsbewußtsein des Jahrhunderts nach Augustus. Böhlau, Wien u. a. 1987.

[3] Die deutsche Diktatur: Entstehung, Struktur, Folgen des Nationalsozialismus. Köln 1969.

(Deze tekst verscheen in de Mededelingen nr. 55 van het ADVN)

 

Foto Bracher in 1982  (c) dpa