Grotius, ‘Het wonder van Holland’

Je wandelt door een rustige straat in de mooie Hanzestad Rostock en plots zie je een gedenkplaat met een portret en het sobere opschrift ‘Hugo Grotius 1583-1645’. Verbaasd vraag je je af wat deze grondlegger van het volkenrecht, dit Nederlandse genie, bijna vier eeuwen geleden hier in het noorden van Duitsland deed. Het antwoord ligt besloten in de woelige levensloop van de man die als vijftienjarige door de Franse koning Henri IV ‘het wonder van Holland’ werd genoemd.

Grotius, het wonderkind

Als hoogbegaafde zoon van de burgemeester van Delft was Hugo De Groot in 1598 mee op een diplomatieke reis waarmee afgezanten van de jonge Republiek der Verenigde Nederlanden steun van de Fransen hoopten te krijgen in de strijd tegen Spanje. In datzelfde jaar promoveerde De Groot na studies in Leiden tot doctor in de rechten. Diplomatie en rechtsgeleerdheid zouden de vaste ingrediënten van zijn leven worden. Hij noemde zichzelf Hugo Grotius, wat niet verwondert voor iemand die al op achtjarige leeftijd gedichten in het Latijn schreef.

Globalist avant la lettre

Grotius scherpte ook de juridische pen om de belangen van de Republiek en met name die van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in de wereld te verdedigen. Met zijn bekende werk ‘Mare liberum’ (‘De vrije zee’) wou hij de verdeling van de aardbol door Spanje en Portugal aanvechten. Grotius uitte zich als een globalist avant la lettre met zinnen als: “De grootste dienst die de natuur ons bewijst is dat zij door de wind alle verstrooide volken op de aarde met elkaar verbindt.” Het werk verscheen in 1609, hetzelfde jaar als waarin de Republiek een voorlopige vrede met Spanje sloot, het Twaalfjarige Bestand. Het leven van Grotius zou een andere wending nemen.

Twisten

Vrede naar buiten toe betekende voor de Republiek meer ruimte om naar binnen toe disputen uit te vechten. Er waren onder andere theologische discussies tussen de remonstranten die meenden dat God de mens nog een zekere mate van vrije wil had gegeven en de contraremonstranten die geloofden aan de goddelijke predestinatie. Ze werden ook vermengd met twisten van meer wereldse aard. De raadsadvocaat van Holland, Johan van Oldenbarnevelt, stond aan de kant van de remonstranten en had zeer tegen de zin van vechtjas prins Maurits de wapenstilstand met Spanje gesloten. Die gebruikte de godsdiensttwisten om Oldenbarnevelt en zijn vertrouwensman Grotius ten val te brengen. Joost van den Vondel bezong later ‘Het Stockske van Johan van Oldenbarnevelt’ als “(…) stut, die ‘geen’ verrader,/ Maer ’s vrydoms stut en Hollants Vader/ Gestut hebt op dat wreet schavot; Toen hy voor ’t bloedigh zwaert most knielen’.

Boekenkist

Grotius zelf kwam er vanaf met levenslange opsluiting in Slot Loevestein bij Gorinchem. Daaruit wist hij in 1621 op legendarische wijze te ontsnappen: verstopt in een boekenkist. Ballingschap in Frankrijk en later Zweden was voortaan zijn lot. In zijn bekendste werk De iure belli ac pacis (‘Over het recht van oorlog en vrede’) uit 1625 pleitte hij voor een systeem van religieus-neutrale waarden. Mensen van eender welk geloof zouden die kunnen toepassen. In die tijden vol geweld en oorlog klonken volgende woorden wijzer dan ooit: ‘Wie gezag aan wetten geeft, gaat samen met God; wie gezag aan mensen geeft, gaat met het beest.’

Het is haast ironisch van de geschiedenis dat de man die over de ‘vrije zee’ had geschreven in maart 1645 bij zijn vertrek uit Stockholm schipbreuk leed. Hij spoelde aan en reisde richting Lübeck, maar geraakte niet verder dan Rostock. Daar bezweek hij op 28 augustus aan een longontsteking. Pas na zijn dood werd Grotius rust gegund in zijn vaderland, in zijn vaderstad Delft.

Dit artikel verscheen in ADVN-Mededelingen nr. 57.