Heeft COVID-19 een antikapitalistische reflex?

In 1832 zorgde een golf van cholera in Engeland voor 18.000 doden, evenveel als in Parijs. De overheden zaten met de handen in het haar en konden enkel terugvallen op irrationale uitlatingen. In de preambule van de Cholera Act van 1832 stond te lezen: ‘Waar het de almachtige God behaagd heeft het Verenigd Koninkrijk te bezoeken met de ziekte genaamd Cholera…’.

De vier ruiters van de stedelijke Apocalyps

De cholera zette de samenleving op scherp. De ziekte maakte het dagelijks leven in bijvoorbeeld London nog ondragelijker. Abram De Swaan: ‘Opstand, straatrellen, misdaad en besmettelijke ziekte waren de vier ruiters van de stedelijke Apocalyps.’ Het is tegen deze achtergrond van maatschappelijke ontreddering dat vergaande maatregelen moesten worden genomen. Dit kwam omdat de stedelijke bevolking door de toenemende industrialisatie sterk was toegenomen en de hygiënische omstandigheden van de steden zorgwekkende proporties aannamen.

Tegen deze achtergrond ontwikkelde de jonge staat zich met zijn dienstverlenende netwerken voor openbaar vervoer, telefoonlijnen, gas-, water- en elektriciteitsvoorzieningen. De aanleg van een stedelijk, sanitair netwerk vormde daarbij een heel belangrijk sluitstuk. Cholera werd immers verspreid door het drinken van vervuild en besmet water. Joseph Bazalgette coördineerde de bouw van het rioolnetwerk van Londen. Met deze constructie hielp hij de stad af van de cholera-epidemieën.

Noodzakelijke hervormingen

Deze hervormingen waren noodzakelijk, maar verliepen niet zonder slag of stoot. Tegen de achtergrond van grote en onrustige maatschappelijke discussies werden hele stedelijke wijken voor de aanleg van uitgebreide rioleringsstelsels omgeploegd. Sociale onrust werd aanvankelijk in de hand gewerkt. Het zou nog vele jaren duren vooraleer de meeste huizen een aansluiting op een riool hadden. Daarnaast kwam de nadruk tevens op een betere persoonlijke hygiëne te liggen.

Doortastendheid, optimisme, wetenschappelijke inzichten en grote infrastructuurwerken maakten het verschil. Op lange termijn draaide de economie en de samenleving beter en leefden de mensen langer. Aan de grond van omwentelingen lagen wetenschappelijke inzichten. De cholera-epidemie kon maar pas goed worden bestreden als men inzichten kreeg in de ziekte. Nadien werden belangrijke ideologische keuzes gemaakt ter bevordering van de sociaaleconomische emancipatie van brede bevolkingslagen. Uiteindelijk was er in de samenleving genoeg kapitaal, knowhow en politieke urgentie te vinden om deze enorme ontwikkelingen door te zetten.

Naderend onheil

Het was toen zeker geen helder, rationeel verhaal. Er was heel wat irrationele ruis aanwezig. ‘De straf van God.’ ‘De mens tart de natuur en krijgt de rekening voorgeschoteld.’ ‘De overmoed van de mens wordt afgestraft. Bescheidenheid is op zijn plaats.’ Ook nu dienen de onheilsprofeten zich aan en bedienen ze zich van diverse mantra’s om de grote, naderende malaise in beeld te brengen.

Zo stond vorige week in een opiniestuk in de kwaliteitskrant De Standaard te lezen dat de coronapandemie een schok is die we niet hebben zien aankomen, ‘hoewel hij in de sterren stond geschreven stond.’ ‘Nieuwe virussen die waarschijnlijk het gevolg zijn van de vernietiging van natuurgebieden in combinatie met een economisch systeem dat alles en iedereen de wereldbol doet rondreizen, zijn maar twee elementen van een problematisch wereldsysteem.’

Er ligt te veel nadruk op het profijt, de concurrentie en de consumptie van onze neoliberale samenleving, waarbij de staat wordt afgebouwd en niet meer preventief kan reageren op zware schokken. We hadden deze pandemie kunnen voorkomen ‘als overheden tien jaar geleden in virusremmers hadden geïnvesteerd’.

Kortom, het is de schuld van de multinationals. ‘Nu is er nood aan een sociaal­ecologische regulering die ons doet opstaan uit de puinhopen van het neoliberale, geglobaliseerde kapitalisme, als antwoord op de veelvoudige crises van corona-klimaat-biodiversiteit.’

COVID-19 en kapitalisme

Grossieren in onzin. Toen de pest in 1347 in Italië aan land kwam, verspreidde de ziekte zich razendsnel met een mortaliteit van ongeveer 30 à 40%. Volgens de Amerikaans historica Barbara Tuchman brachten handelslieden van Genua de ziekte vanuit de Krim mee, die haar oorsprong in Azië kende. Er waren toen geen schrokkerige multinationals, laat staan staten die door neoliberalen werden uitgekleed. Virale ziekten maken nu eenmaal deel uit van een sedentaire samenleving. Ook bij SARS, MERS en ebola werden trouwens mondiale slachtingen voorspeld, terwijl de zombieapocalyps uitbleef.

Toegegeven, er is nog geen vaccin. Maar de snelheid waarmee het DNA van COVID-19 ontrafeld is, is een stap in de goede richting. Microbiologe Rosanne Hertzberger ziet alvast een aantal positieve ontwikkelingen: ‘Wetenschappers wachten niet meer op het peerreviewproces dat weken, maanden, jaren kan duren. Ze zetten hun hypotheses, experimenten, en gemaakte fouten online, vrij beschikbaar voor iedereen. Vakgenoten geven razendsnel feedback. De technologische ontwikkelingen kunnen daardoor in een stroomversnelling komen.’

De wereld gaat niet ten onder

Wetenschap en ideologische keuzes — om nadien maatschappelijke lessen uit de crisis te trekken — worden best van elkaar gescheiden. Alles op één hoop gooien, is het welig tierende irrationalisme in onze maatschappij voeden. De uitbraak van COVID-19 misbruiken om ideologische rekeningen te verheffen, is niet alleen misplaatst, maar doet de waarheid ook geweld aan.

De economische schade ten gevolge van COVID-19 neemt stilaan tektonische afmetingen aan. Maar de aanpak van de cholera-epidemie in London van 170 jaar geleden moet ons zeker kunnen inspireren om nadien de maatschappij herop te bouwen.