Herman Matthijs: ‘De grote financiële klappen moeten nog vallen’

Twee weken lang blikt de Doorbraak-redactie in een aantal eindejaarsinterviews terug én vooruit. Wat waren de meest spraakmakende trends en gebeurtenissen van het voorbije jaar? En wat brengt 2023 ons? Gaande van de gruwel in Oekraïne over de migratiecrisis of de politieke chaos in eigen land tot de toekomst van onze landbouw. Vandaag: econoom en hoogleraar overheidsfinanciën Herman Matthijs. 

De desastreuze overheidsfinanciën met een federale begroting die op negatieve wijze alle records breekt, zijn voor econoom een hoogleraar Overheidsfinanciën Herman Matthijs het belangrijkste fenomeen van 2022. Zijn die nu het gevolg van de covid- en energiecrisis, van de oorlog, of ligt het aan jarenlang gebrek aan echt beleid? Kan een land failliet gaan en vooral, wat kunnen we doen om deze situatie recht te trekken? Als voorzitter ad interim van de Hoge Raad van Financiën is Matthijs goed geplaatst om daar een antwoord op te geven.

Hoe diep kunnen we nog zakken in dit financiële moeras, waar gaat dit naar toe?

Herman Matthijs: ‘Je kan altijd dieper gaan. Maar door de budgettaire ontsporing zullen we in het beste geval op middellange termijn en in het slechtste geval op korte termijn een enorme neergang van de welvaart van de bevolking zien. Die ontsporing is er gekomen door de coronacrisis en de huidige energiecrisis. Maar het feit dat men in de voorgaande jaren nooit tot een sanering van de overheidsfinanciën is overgegaan, heeft er wel de basis voor gelegd. Op een gegeven moment botsen we tegen de muur. Dat zal bij ons de komende jaren gebeuren.’

‘We moeten natuurlijk onze schulden aflossen op vervaldatum. Dat gaat over 40 miljard per jaar. Daarbovenop zitten we – alleen federaal  al – aan een jaarlijkse rentelast van rond de 11 miljard. De laatste jaren is men er altijd van uit gegaan dat we door de lage rente en inflatie goedkoop kon lenen. Dat was ook zo, maar op termijn is dat dodelijk, zeker wanneer de rente snel begint te stijgen, zoals nu het geval is. De 40 miljard die we dit jaar moeten herfinancieren zullen al een hogere rentevoet kennen.’

De Belgische staatsschuld is vooral een binnenlandse schuld. Sommigen gebruiken dit als argument om te zeggen dat het allemaal wel meevalt. Wat betekent het eigenlijk?

‘Dat we voor onze schuld weinig beroep moeten doen op buitenlandse banken en kapitaalmarkten. Wij hebben in ons land genoeg spaargeld. Tijdens de covidperiode zijn de spaarquota nog toegenomen. Belgen behoren samen met de Zwitsers, de Nederlanders en de Japanners tot de betere spaarders van de wereld.’

‘Daardoor zijn buitenlandse banken minder afhankelijk van ons. Zij bekijken onze schuld vooral als een binnenlands probleem waaraan zij minder zijn blootgesteld. Al zijn er ook wel een aantal buitenlandse banken die hier ook op staatsleningen hebben ingeschreven. Een Belgische staatslening aan 1% is nog altijd kredietwaardiger dan een lening aan Congo Brazzaville aan 100%. Een bankier zoekt de zekerheid op. Zo zien we dus dat er een paar Franse banken, ING en enkele Duitse Länderbanken meegestapt zijn in de Belgische staatsschuld, maar dat is beperkt. Stel je voor dat we voor onze leningen naar de Amerikaanse kapitaalmarkt waren getrokken: dat was heel wat anders geweest.’

Hoezo?

‘Dan was er veel meer druk geweest om de boel hier op orde te krijgen. Mochten we niet kunnen beschikken over onze spaarquota in dit land, bij een volledige buitenlandse schuld, waren de US Marines hier al neergedaald.’

Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) heeft zich kritisch uitgelaten over onze budgettaire situatie. We moeten volgend jaar 4,6 miljard besparen en de automatische loonindexering moet hervormd worden. Wat betekent zo’n vingerwijzing?

‘Dat is vrijblijvend. Het IMF geeft al jaren opmerkingen, waarvan de meeste telkens weer terugkomen. Zij kennen de problemen hier ook. Ze willen dat we iets doen aan de pensioenen, de arbeidsmarkt, de hoge fiscale druk, al die thema’s waarover in dit land oeverloos gediscussieerd wordt. Maar op zich heeft dat geen impact. Het IMF komt pas tussenbeide wanneer we bij hen om geld gaan vragen, als we niets meer los krijgen op de reguliere kapitaalmarkt. Elk land moet een quotum storten bij het IMF, de dekkingsrechten. Tot 25% kan je gratis terugvragen. Wanneer je daar over gaat, grijpt het IMF in en gaan ze voorwaarden stellen. Argentinië wordt momenteel de facto door het IMF bestuurd.’

‘Bij het IMF weten ze ook dat we vastzitten in een institutioneel politiek systeem: de bijzondere financieringswet. Zolang daar politiek niets aan gedaan wordt, zal er weinig veranderen. En zolang we niet bij het IMF moeten aankloppen, blijven hun opmerkingen vrijblijvend. Politieke partijen kunnen met dat advies schermen, maar het zal de politiek zijn die beslist of ze daar effectief iets mee doen. Ik verwacht daar niet veel van.’

Hoelang kunnen we dit volhouden? De internationale ratingbureau’s houden ons toch ook in het oog en die bepalen via hun ratings onze toegang tot de kapitaalmarkt.

‘De komende maanden gaat er een herziening komen van die ratings. België heeft nu een AA+ maar ik heb al geruchten gehoord dat die rating naar beneden kan aangepast worden. Vlaanderen heeft een hogere rating, maar Wallonië en Brussel zitten dan weer lager.’

‘Dat wordt stilaan problematisch. Als België globaal zakt, deelt Vlaanderen ook in de klappen. De situatie in Wallonië en Brussel is stilaan onhoudbaar. Getuige daarvan hoe de Waalse huisbankier Belfius enkel maanden geleden liet weten dat ze niet meer geïnteresseerd zijn om in te schrijven op de leningen van het Brusselse en het Waalse Gewest.’

‘Belfius is een volledige staatsbank, waar de Franstalige socialisten een serieuze greep op hebben. Het is opmerkelijk dat zij zo’n verklaring aflegden. Zeker omdat dat de reden politiek was: ze zien een eventuele regeringsdeelname van de PTB/PVDA niet zitten.’

De energiecrisis hakt er stevig in. Wat dat betreft wordt alle schuld op Poetin gestoken. Maar dragen we niet zelf ook een grote verantwoordelijkheid?

‘De Europese Unie draagt een verpletterende verantwoordelijkheid. We hebben ons afhankelijk gemaakt van Russisch gas en nu plots, na de inval van Poetin in Oekraïne, wil men dat niet meer. Het is niet dat we de problemen met Poetin niet zagen aankomen. In 2014, bij de bezetting van de Krim, heeft Europa niet gereageerd. Als Poetin dan enkele jaren later het volgende deel van Oekraïne aanpakt, schieten ze wakker. Waarom hebben ze dat destijds niet al gedaan? Voordien waren er ook al problemen, met de situatie in Georgië en Tsjetsjenië. We weten dus al jaren dat Poetin niet zuiver op de graat is.’

‘Waarom hebben we al die jaren geen diversiteitspolitiek gevoerd qua energie en elders gas gaan zoeken? We zijn blijven vastzitten in het Duitse systeem van Schröder, met de Russische pijpleidingen. Nu zitten we met de gebakken peren. Daar gaan we nog jaren last van hebben. Zeker omdat Europa geen deftig energiebeleid heeft.’

Speelt er geen ideologische verblinding in het energiebeleid? Geen schaliegas, de Europese gasvoorraden mogen niet worden ontgonnen, geen kernenergie…

‘Hadden we net zoals in Canada en de VS schaliegas toegelaten, was ons energieprobleem vandaag van een andere orde geweest. Nu, ondertussen voeren we het wel in vanuit die landen.’

Ondertussen gaan we voor groene waterstof en gas ook aankloppen bij landen die niet tot de meest stabiele behoren, waar ook heel wat problemen zijn met mensenrechten. Leren we het dan nooit?

‘Dat is al jaren het probleem in Europa. Ze maken veel tamtam over kleinere landen, zoals Rwanda of Qatar. Maar die problemen heb je ook met China. Dat is dan te groot en daar durven ze niets op zeggen. Ook met Iran hebben we al jaren problemen. Daar prutsen ze al jaren gewoon mee verder. Rusland hebben ze laten begaan. Dat Poetin nu dacht dat hij kon doen wat hij wilde, mag niet verbazen.’

‘Het inzicht begint nu wel te groeien bij sommige landen. Frankrijk, Nederland , Zweden en Finland zetten in op kernenergie. Wij zouden dat beter ook doen. Maar veel van de huidige problemen hebben te maken met de energieprijszetting in Europa. Destijds heeft men beslist om de prijs te verbinden aan de duurste productiemethode. Dat hele systeem is ingevoerd om groene energie, die per definitie altijd duurder gaat zijn, te ondersteunen en te redden. Nu zitten we met een gemanipuleerd systeem dat met de vrije markt niets te maken heeft en dat handenvol geld kost. Ofwel is er vrije mededinging, ofwel is die er niet. Die keuze moet je consequent maken.’

‘En daar wordt niet over gepraat. Als je morgen die Europese energiebeurs in Parijs naar de geschiedenis verwijst, is de helft van het probleem opgelost. Maar men wil absoluut de groene stroom redden. Dan staat Europa natuurlijk niet meer voor een vrije markt. Ik ben niet tegen groene energie, maar de laatste tijd geven ze ook toe dat je daar bij gebrek aan zon en wind niets aan hebt. Je hebt een aantal stabiele energiebronnen nodig, of dat nu gas, nucleair, mazout of steenkool is. Europa heeft daar geen visie op.’

‘Sinds het begin van de eeuw zit er qua Europese visie niet veel fut meer in. Waar je vroeger nog kon zeggen dat de Europese Gemeenschap ons heel wat bijbracht op het gebied van handel en landbouw, stel ik mij daar de laatste twintig jaar vragen bij. Is de EU nog wel het instrument om vooruit te gaan?’

Heeft dat niet te maken met de unanimiteitsvereiste om beslissingen te nemen?

‘Voor een stuk wel. Maar er zitten vooral te veel landen bij de EU die er niet in thuis horen en er enkel bijzitten om geld te krijgen. Het is niet normaal dat de veertien landen uit de vorige eeuw nog steeds 89% van het budget ophoesten terwijl de de dertien nieuwe lidstaten die er in de 21ste eeuw zijn bijgekomen maar 11% voor hun rekening nemen. Daar zit ook geen beterschap in.’

‘Wanneer je morgen zegt dat we stoppen met de structuurfondsen, zijn al die landen gelijk terug weg. Dit is gewoon een zoveelste transfer naar die landen, zonder vooruitzicht op beterschap in de nabije toekomst. Er zitten een hoop landen bij de EU die er economisch, sociaal en politiek niet bijhoren.’

Met de oorlog in Oekraïne zie je nochtans dat de NAVO het meeste heeft aan dwarsliggers zoals Polen. Die investeren nu waanzinnig veel in hun defensie, terwijl het oude Europa aarzelend achter blijft… Militair worden zij het nieuwe machtscentrum.

‘Dat is logisch. De grens van de NAVO is ook opgeschoven. Laatst las ik nog een commentaar over die Poolse militaire inspanningen waarin werd gesteld dat Duitsland mocht gaan oppassen. Maar wat Polen nu plots doet, is een totale verrassing.’

‘Met Duitsland is het overigens gedaan, op economisch vlak. Historisch is Duitsland binnen Europa altijd het probleem geweest. Ze kennen hoogtepunten om dan domme beslissingen te nemen waardoor ze voor tientallen jaren uitgespeeld zijn. Dat is zo gebeurd met de twee wereldoorlogen en nu ook met hun energiepolitiek. De hele energiewende van Merkel is een fatale economische blunder geweest. De Duitsers worden nu stilaan wakker en beginnen te beseffen hoe hoog de rekening wel niet zal oplopen.’

‘Op dat vlak hebben de Fransen het veel beter aangepakt. Zij kennen meer stabiliteit door hun economische roots in eigen handen te houden. Hun energievoorziening is meer nationaal verankerd. Je ziet dat Macron daar nu mee kan spelen. Hij kan het tanken voor de burgers relatief goedkoop houden, want TotalEnergies is een staatsbedrijf. De energieprijzen liggen in Frankrijk lager, omdat ze via staatsbedrijven gemanipuleerd kunnen worden. En als er dan toch een gat zit in de begroting van bijvoorbeeld Engie, slaan ze de prijzen in België op. Dan betalen wij wel. De winsten van Fortis BNP Paribas België gaan ook naar Parijs. Frankrijk zal deze crisis wel overleven. Voor Duitsland zie ik het pessimistischer in. Evenals voor België…’

Er wordt steeds beweerd dat een land niet failliet kan gaan. Maar voor alles is er een eerste keer…

‘Da’s juist.’

…maar in welk scenario kan het verkeerd lopen en wat betekent dat voor de burgers?

‘Een faillissement zou kunnen wanneer we op een gegeven moment onze leningen niet meer kunnen terugbetalen en we op de kapitaalmarkt geen geld meer kunnen vinden. Daar heeft Belfius reeds voor gewaarschuwd door duidelijk te stellen dat ze Brussel en Wallonië een probleem vinden. Als een staatsbank dat al zegt, mag je er van uitgaan dat de andere banken dit ook hebben gehoord.’

‘Door het feit dat er nog relatief veel spaargeld is – ook al is dat voornamelijk Vlaams spaargeld – zullen we het nog wel een aantal jaar kunnen uitstellen. Maar ooit is het op. Kijk naar wat er met Griekenland gebeurd is. Die konden hun leningen niet terugbetalen. Het IMF, de Europese Centrale Bank en de landen van de Eurozone zijn ter hulp geschoten. Op een bepaald moment is er aan gedacht om Griekenland uit de Eurozone te smijten, maar niemand wist hoe ze dat moesten doen. Griekenland is uiteindelijk gered door zijn geopolitieke positie. Stel je voor dat Poetin en de Chinezen hun handen hadden kunnen leggen op Griekenland: dat was een geopolitieke ramp geweest voor Europa. Dat is overigens al voor een deel gebeurd. Europa heeft massa’s geld gepompt in Piraeus, de enige Griekse haven. Ze hebben dan alles laten opkopen door de Chinezen. Dat heb ik nooit begrepen. Wat hebben ze daar in de Europese Commissie zitten doen? Ze hadden beter moeten opletten.’

‘Een ander voorbeeld van een land dat failliet gaat is Argentinië. Die zijn nu wel wereldkampioen maar economisch spelen die niet meer mee. De middenklasse is daar volledig aan het verdwijnen. Maar kan dit gebeuren in de Eurozone? Theoretisch is dat mogelijk. De euro is een zwakke munt aan het worden die de laatste tijd de facto zwaar gedevalueerd is. Van de euro als sterke munt schiet niet veel meer over.’

Ook hier gaat de middenklasse achteruit. Maar we hebben natuurlijk de loonindexering.

‘Dat is zo, maar de mensen beseffen niet dat ze er ondanks de indexering enorm op achteruit gaan door de inflatie. De lonen stijgen nu wel met 10%, maar het grootste deel daarvan gaat naar belastingen en sociale bijdragen. Netto hou je daar in de meeste gevallen maar 40% van over en ga je dus 6% achteruit door de inflatie.’

‘In de jaren ’70 ging de inflatie gepaard met enorm hoge rentes op het spaargeld. Dat is nu niet het geval. De automatische indexering is een peperduur systeem dat er, indien je het een paar jaar moet gebruiken, voor zorgt dat de burger zwaar achteruit gaat. Maar blijkbaar zijn er velen die dat mechanisme niet kunnen of willen begrijpen. De armoede gaat enorm stijgen. De grote klappen moeten nog vallen.’

WM

Wat kunnen we doen om dat te voorkomen?

‘Er is al veel te veel tijd verloren gegaan. Niet alleen deze regering, maar ook de voorgaanden hebben nooit beslissingen genomen om concreet beleid te voeren. Kijk naar de sanering van de overheidsfinanciën . Men zegt steeds dat het moeilijk is en dat we van de ene crisis naar de andere gaan, maar hoe komt het dat dit wel gelukt is in de Scandinavische landen en Nederland? Dat zijn vergelijkbare landen en qua sociaal beleid ook niet de meest hardvochtige. Zij hebben een sanering doorgevoerd en keuzes gemaakt. Het maakt een verschil als je, zoals Denemarken, een crisis ingaat met een tekort op de begroting van 2,3% en 38% schuld tegenover een tekort van 6% en 110% schuld zoals bij ons.’

‘Het probleem in dit land is dat één keer er geld aan iets wordt uitgegeven, dit steeds in de begroting blijft staan zonder dat dat in vraag wordt gesteld. Ga eens door die begrotingstabellen en kuis die op! En niet met de kaasschaaf, maar echt keuzes maken, want overal een beetje wegnemen zorgt er voor dat er uiteindelijk niets meer werkt. Niet alleen federaal moeten we dat doen, ook in Vlaanderen zijn we in dat bedje ziek. Als we in Vlaanderen de puntjes op de i zetten qua dotaties en subsidies, hebben we gelijk een overschot. Op federaal vlak is dat hetzelfde, al zal die operatie daar veel moeilijker zijn. De Franstaligen hebben geen oog voor openbare financiën, tekorten en schuld.’

‘In 2014 heb ik de regering-Michel voorgesteld om vijf jaar lang in voorlopige twaalfden te gaan. Dan hadden ze in 2019 automatisch een overschot gehad, zonder politieke beslissingen te moeten nemen. Ze hebben dat niet willen doen. Dit land heeft historisch, sinds 1830, permanent problemen gehad met de openbare financiën. Er is nooit een periode geweest waarin dat echt is opgelost, behalve eind jaren ’50 van de vorige eeuw. Ik zie hier ook na verkiezingen niet direct een oplossing voor. In dit land is het onmogelijk om duidelijke beslissingen te nemen.’

Begin deze eeuw hebben de liberalen er alles aan gedaan om de christendemocraten uit de regering te houden, Daarom zijn ze met de Groenen in zee gegaan, met de kernuitstap tot gevolg. In 2020 deden ze alles om de N-VA buiten spel te zetten, weer door de Groenen er bij te nemen. Het land betaalt voor die politieke rancune een zware prijs…

‘De liberalen zijn de enigen die nu al 25 jaar onafgebroken federaal aan de macht zijn. Zij gaan aan hun kiezers moeten uitleggen hoe het komt dat destijds de fiscale druk, de schuld, het begrotingstekort en het overheidsbeslag lager waren dan nu. Dat zijn de vier kernpunten waar een liberale partij voor zou moeten gaan. Zij hebben voor hun achterban niets gedaan. Het resultaat zal zijn dat ze de verkiezingen zwaar gaan verliezen. Of toch zeker de Open Vld. Voor Bouchez en de MR zal het anders liggen. Die heeft het op tijd ingezien. Die gaat winnen.’

Heeft u de indruk dat u als economist en academicus enige invloed heeft op het beleid en de politiek? Dat er naar u geluisterd wordt?

‘Wij hebben vanuit de academische wereld nooit invloed gehad op de politiek. De politiek staat los van ons en is ook irrationeel. Wij hebben intellectueel die macht niet en we moeten die ook niet hebben. Wij kunnen de problemen aankaarten maar de politiek heeft de democratische legitimiteit om daar iets mee te doen. Alleen doen ze er niets mee.’

‘De wetgevende macht, het parlement, staat buitenspel. De macht ligt binnen de regeringen, maar daar beweegt niemand. Je ziet dan dat de rechterlijke macht zich met het politieke begint te moeien, wat in een normaal goed werkend systeem niet kan. Dat is een groot probleem aan het worden. Binnen de regeringen verklaren ze zichzelf voor alles bevoegd maar weigeren ze daarna de verantwoordelijkheid op te nemen. Dit land wordt op geen enkel niveau geleid. We hebben geen leiders. Op geen enkel niveau vind je nog verantwoordelijkheidsbesef.’

Morgen: staatssecretaris voor asiel en migratie Nicole De Moor