Het doordrukken van de kernuitstap — en de gevolgen

Volgens een interview dit weekend in De Standaard met vicepremier Petra De Sutter is de reden voor de kernuitstap tweeërlei. Er is de problematiek van het kernafval en de problematiek van de veiligheid van de bedrijfsvoering.

Niet kernenergie maar CO2-uitstoot was het probleem

Het Belgische probleem van het kernafval wordt meestal uitgedrukt met het beeld van de zeven olympische zwembaden vol kernafval. De vraag die zich hierbij opdringt is niet of we nog een volgend olympisch zwembad gaan vullen. De vraag die voorligt is: doen we er nog een olympisch zwembad kernafval bij of doen we er nog een aantal miljoenen ton CO2-uitstoot bij? Ik dacht toch dat de gezaghebbende Intergouvernementele Werkgroep inzake Klimaatverandering (IPCC) gekozen heeft om de strijd tegen de CO2-uitstoot op te voeren, en niet tegen het kernafval.

Op het gebied van veiligheid van de bedrijfsvoering kan ik alleen maar verwijzen naar een opiniebijdrage van Frank Hardeman, de CEO van het FANC (Federaal Agentschap van de Nucleaire Controle). In De Tijd, van enkele maanden geleden, schrijft hij dat onze kerncentrales zich moeten houden aan de strengste veiligheidsvoorschriften en dat men die ook strikt naleeft.

Maar wat zijn de gevolgen indien de te verwachten politieke beleidskeuze zich toch doorzet? We zullen te maken krijgen met:

1. onzekere bevoorrading
2. (veel) hogere elektriciteitsprijzen
3. meer CO2

Hieronder gaan we dieper in op elk van deze drie gevolgen van de kernuitstap.

Onzekere bevoorrading

Voor de onzekere bevoorrading verwijs ik naar een studie van netbeheerder Elia uit 2017. Daarin wordt duidelijk uiteengezet dat België bij een sluiting van alle kerncentrales — en mits we een investering van 3.6 gigawatt aan nieuwe gascentrales doen — een importbehoefte tegemoetgaat van 25% tot 30% gemiddeld over een gans jaar. Dit houdt onder meer in dat de importbehoefte in de wintermaanden veel hoger kan oplopen. De opvolgingsstudies van Elia van 2019 en 2021 zijn iets minder expliciet en hebben de behoefte aan nieuwe gascentrales lichtjes neerwaarts aangepast. Maar de grondtoon blijft dezelfde: er is de massale behoefte aan invoer van stroom.

Een klein detail dat weleens aan de aandacht ontsnapt, is dat je de grensovergang van elektriciteit nooit 100% kunt garanderen. Het kan best dat in geval van extreme noden iedereen eerst voor het eigen volk kiest. De kans dat dit gebeurt heeft wellicht dezelfde orde van grootte als de kans op een groot nucleair ongeval. De kost voor de transmissiecapaciteit op de grens wordt hier even niet ontwikkeld, maar kan in geval van congestie hoog oplopen. En de Belgische nucleaire productie zal grotendeels vervangen worden door Franse nucleaire productie, eventueel aangevuld met elektronen afkomstig uit Duitse kolencentrales. Misschien komen die zelfs uit Duitse bruinsteenkoolcentrales.

(Veel) hogere elektriciteitsprijzen

De prijs op de groothandelsmarkten wordt in theorie — in geval van volmaakte concurrentie waarbij iedere speler over alle informatie beschikt — bepaald door de marginale kost (variabele kosten) van de marginale centrale die nodig is om aanbod en vraag in evenwicht te brengen. De huidige energiemix heeft tot gevolg dat 80% van de tijd de gascentrales de prijs bepalen en dat de gasprijs die in feite aandrijft.

In de praktijk en op ditzelfde moment zien we dat de prijs van het gas door het dak gaat en dat de elektriciteitsprijs noodgedwongen volgt. Voor het huidige gasprijsniveau hebben de producenten er geen behoefte aan om bovenop de theoretische groothandelsprijs nog een marge eraan toe te voegen. Hun winsten met deze verkoopprijs, ten opzichte van hun exploratiekosten of kosten die in de aankoopcontracten van gas op lange termijn bedongen zijn, volstaan ruimschoots.

Maar wanneer de energiemix uitsluitend zou bestaan uit energie geproduceerd door gascentrales en uit hernieuwbare energie, dan zal de theoretische groothandelsprijs niet volstaan. In dat geval worden de vaste kosten van de gascentrales immers niet gerecupereerd. En dus ontstaat de nood aan een bijkomende CRM-toelage*,  of een andere gelijkwaardige opwaartse marge om de vaste kosten te recupereren en een aannemelijke marge te waarborgen voor de producent. De producent zal in het andere geval niet produceren.

Extra winstmarge

Mochten de afgeschreven kerncentrales blijven draaien, dan worden de vaste kosten van de gascentrales gerecupereerd door de uitermate grote winstmarge (in vaktermen: de infra-marginale rente) op de kernproductie. Er is in dat geval weinig neiging om bovenop de theoretische groothandelsprijs nog een extra marge toe te voegen. Deze redenering is alleen geldig indien de kerncentrale en gascentrale eigendom zijn van dezelfde operationele eigenaars, wat momenteel in grote mate nog het geval is in België.

Vandaag zijn we in België gezegend met een volledig afgeschreven kerncentraleproductiepark, enkele verlengingsinvesteringen niet te na gesproken.

Samengevat kunnen we zeer zeker voorspellen dat de kost van elektriciteit ten minste zal toenemen met de kost van de CRM-toelage plus een verhoogde gasprijs. Daarbij kkomt  waarschijnlijk nog erhoogde druk om een extra winstmarge toe te voegen aan de groothandelsprijs. Deze opwaartse druk zal zich nog verder verhogen wanneer kerncentrale en gascentrale tot verschillende eigenaars behoren, of ook wanneer meerdere gascentrales tot verschillende eigenaars behoren.

Te laag voorspelde bijkomende kost

Het voorgaande is ook de reden waarom ik de studie van Energyville (onderzoekscentrum verbonden aan de KU Leuven en de UHasselt) over de voorspelde bijkomende kost van vijf euro per gezin per jaar in geval van kernuitstap, waardeloos vind. Deze studie is methodologisch louter een statisch economische rekenoefening.

Op basis van een reality check met prijsevoluties op de groothandelsmarkt in de winter van 2018-2019, toen zes van de zeven kerncentrales dicht waren, begrootte ik eerder al de mogelijke prijsschok op 1.8 miljard euro per jaar. De huidige gasprijzen geven aan dat een veelvoud van die begroting mogelijk en zelfs waarschijnlijk is. In ieder geval is een kost van slechts vijf euro per gezin per jaar uiterst onwaarschijnlijk.

De sluiting van de kerncentrales zal een toename van de vraag naar gas veroorzaken voor niet minder dan 90 terawattuur. Dit is het equivalent van 50% van het huidige totale gasverbruik in België. Ook dit zal een opwaartse druk op de gasprijs veroorzaken.

Meer CO2

Een exacte voorspelling maken over de bijkomende uitstoot van CO2 van de gascentrales is moeilijk omdat we de operationele omstandigheden nog onvoldoende kennen. Hoe dikwijls en hoelang zullen de gascentrales moeten bijspringen in geval van ontoereikende wind- of zonproductie?

Als we 6.000 nucleaire megawatt sluiten, dan moet er ten minste 15 000 windmegawatt voor in de plaats komen, in binnen en/of buitenland. Indien je de nucleaire productie vervangt met 6.000 megawatt-gascentrales, met een CO2-uitstoot van 350 kg per megawatt, dan kom je in de buurt van 14 miljoen ton per jaar aan CO2-uitstoot. En indien de hernieuwbare energie toeneemt met een enorme 1 terawattuur per jaar, dan zal dit alleen maar volstaan voor de toename van het elektriciteitsverbruik ten gevolge van de elektrificatie van het verkeer en de verwarming met warmtepompen.

Verdubbeling van CO2-uitstoot na kernuitstap

Om alvast het eventueel optimisme van de Groenen dichter bij de werkelijkheid te brengen verwijs ik naar een Ierse studie uit 2016 (CO2 emissions variations in CCGTs used in balance wind in Ireland). Daaruit blijkt dat de werkelijke efficiëntie van de gascentrale, ingezet om de invoer en de afvoer van elektriciteit op het transmissienet in balans te houden, de helft bedroeg van de vooropgestelde efficiëntie. En omgekeerd bedroeg de CO2-uitstoot het dubbele van de vooropgestelde uitstoot.

Ramingen schommelen tussen de 8 en 14 miljoen ton aan jaarlijks bijkomende CO2-uitstoot. Door de kernuitstap zou de CO2-uitstoot in de energiesector zomaar kunnen verdubbelen.

*CRM of Capacity Remuneration Mechanism, bondig samengevat: een mechanisme dat de vaste kosten (afschrijvingen en kapitaalkosten) van de investeringen vergoedt.