Een stevige meerderheid van de manifestanten die vorige maand tegen de coronamaatregelen betoogden, kan zich momenteel met geen enkele politieke partij identificeren. De meerderheid van de deelnemers aan de twee betogingen blijkt ook opvallend hoogopgeleid. Dit zijn twee van de meest opvallende bevindingen uit een bevraging die de onderzoeksgroep Media, Middenveld & Politiek van de Universiteit Antwerpen tijdens de betogingen uitvoerde.

50.000 betogers

De onderzoekers bevroegen zowel deelnemers aan de betoging georganiseerd door Samen voor Vrijheid op 9 januari, als manifestanten die op 23 januari opstapten na een oproep van Europeans United. Toen zakten ruim 50.000 betogers naar Brussel af. ‘Onze  onderzoeksgroep voert al ruim 20 jaar onderzoek uit naar betogingsparticipatie’, legt onderzoeker Ruud Wouters uit. ‘We doen dit voornamelijk aan de hand van zogenaamde protest surveys, waarmee we de deelnemers echt ter plekke bevragen. Met een team van onderzoekers en een op maat gemaakte vragenlijst wordt een zo representatief mogelijke steekproef van alle deelnemers aan een specifieke betoging genomen.’

Na kwaliteitscontrole bleven er uiteindelijk 236 respondenten over, een steekproef die volgens Wouters voldoende representatief is. Zij kregen niet alleen vragen voorgeschoteld die peilden naar hun opleidingsniveau en politieke voorkeur, maar ze werden ook op de rooster gelegd over hun persoonlijke motivatie om mee te betogen. De met stip meest gehekelde coronamaatregel bleek de coronapas en de discriminatie die daaruit voortvloeit. Zowat één op drie betogers vindt ook dat het CST zijn of haar grondrechten aantast.

Opvallend veel manifestanten waren het ook oneens met de verplichte vaccinatie voor het zorgpersoneel en met de mondmaskerplicht voor kinderen. Toeval of niet, maar uitgerekend dat CST en de verplichte vaccinatie voor het zorgpersoneel worden intussen ook publiekelijk het meest in vraag gesteld. Ook door een aantal experten overigens.

Publieke debat

Moeten we dan concluderen dat de betogingen effectief een stevige invloed hebben gehad op het publieke debat, en dat de betogers deels hun doel al bereikt hebben? ‘Die conclusie klopt gedeeltelijk wel, maar tegelijk vind ik ze ook ietwat kort door de bocht’, klinkt het bij Ruud Wouters. ‘De betogingen en het protest hebben echt wel impact gehad en hebben het publieke debat over bepaalde maatregelen in een ruk veel sterker gepolitiseerd. Ook het publieke debat is enkele versnellingen hoger gegaan en de voorbije weken boog ook een parlementaire commissie zich over het beleid.’

‘Ik denk dat we al even in de geschiedenis moeten teruggegaan om nog betogingen te vinden die zo succesvol waren en zo snel impact hadden’, vervolgt Wouters. ‘Daar staat tegenover dat we ook rekening moeten houden met de wijzigende omstandigheden van de pandemie. De nieuwe Omikron-variant leidde aanvankelijk tot veel ongerustheid, maar gaandeweg leek de impact daarvan beter mee te vallen dan gevreesd. Onder meer hierdoor kunnen een aantal maatregelen nu ook afgezwakt worden. De timing van de betoging was cruciaal, het lijkt me net iets te gemakkelijk om achteraf te zeggen: “zie je wel, we hadden gelijk”.’

Geen politieke extremisten

Werden de betogers na de betoging in enkele kranten nog weggezet als een mix van rare snuiters en politieke extremisten – vooral uit extreemrechtse hoek – dan blijkt de realiteit toch iets genuanceerder. Op de vraag met welke partij de betogers zich vandaag zouden identificeren, kiest 12 procent voor het Vlaams Belang en 9 procent voor PVDA. Een ruime meerderheid geeft evenwel aan zich op dit moment met geen enkele partij te kunnen vereenzelvigen.

Gevraagd naar hun stemgedrag bij de laatste verkiezingen in 2019, blijken ook bijna alle politieke kleuren vertegenwoordigd te zijn. 20 procent van de aanwezigen stemde toen op N-VA, 12 procent op PVDA, net geen 11 procent op Vlaams Belang, maar ook 9,4 procent op Ecolo, 8 procent op Open Vld en 7,5 procent op Groen.

Jonge mensen

Ook het breed verspreide idee dat het vooral jonge mensen waren die in januari naar Brussel afzakten – omdat zij zwaarder te lijden zouden hebben onder de maatregelen – blijkt achteraf gezien niet te kloppen. Vier op tien betogers waren tussen 26 en 39 jaar oud, ongeveer een zelfde aandeel was ouder dan 40.

‘De belangrijkste conclusie voor mij is toch dat een ruime meerderheid zich politiek nergens thuis voelt’, zegt Ruud Wouters. ‘Proportioneel bekeken was er een sterke aanwezigheid van extreemlinks en extreemrechts, maar je kan niet volhouden dat een meerderheid van de betogers extreme politieke sympathieën heeft. Persoonlijk zag ik overigens ook een heel breed spectrum aan betogers de revue passeren, maar het zijn natuurlijk vaak de meest extreme betogers die de aandacht wegkapen.’

Niet gevaccineerd

Een andere voorafname lijkt wel te kloppen: een overgrote meerderheid van de betogers (84 procent) was niet gevaccineerd. Een even ruime meerderheid toonde zich ook kritisch tegenover het vaccin als beste middel om uit de gezondheidscrisis te raken. Opvallend was ook dat het publiek van beide betogingen vrij sterk uit ‘groentjes’ bestond. Het ging dus niet zozeer om doorwinterde demonstraten.

Maakt dit het signaal van die betogingen – waarvoor ook niet werd gemobiliseerd door pakweg de grote vakbonden of andere belangengroepen – dan niet nog een stuk sterker? Ruud Wouters: ‘De tijd van alleen collectieve actie, waarbij vooral grote organisaties mobiliseren, lijkt enigszins voorbij. Vandaag zien we veel meer connectieve actie, waarbij sociale media mensen samenbrengen, niet zelden op basis van fluïde gedeelde identiteiten. Deze betogingen waren daar een schoolvoorbeeld van. Alleen haakt dit soort mensen ook relatief sneller af, en dat zal wellicht ook hier het geval zijn, eens de pandemie stilaan wegebt. En dan blijft het afwachten of ook het breed uitgedragen wantrouwen tegenover politiek en media wegsmelt, of dat dit toch een blijver is.’

Politiek fors gebuisd

Naast de zeer heterogene politiek voorkeur van de betogers – én het gevoel politiek nergens bij te horen – legt het onderzoek van de Antwerpse universiteit ook de vinger op een almaar dieper etterende maatschappelijke wonde. Hoewel de betogers bovengemiddeld opgeleid waren – 80 procent kon een diploma hoger onderwijs voorleggen –  blijken ze tegelijk ook maar bijzonder weinig vertrouwen meer te hebben in de politiek en in de traditionele media. 53 procent gaf aan helemaal geen vertrouwen meer te hebben in de federale regering.

De onderzoekers legden de betogers ook de namen voor van vier politici voor die een prominente rol speelden tijdens de pandemie: federaal minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke, premier Alexander De Croo, Vlaams minister-president Jan Jambon en Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts. Ruud Wouters: ‘Stuk voor stuk werden ze zwaar gebuisd, al zijn er onderling ook nog forse individuele verschillen. Frank Vandenbroucke, die eerder voor de harde lijn staat, scoort het slechtst met een score van 5,8/100. Ben Weyts, die een lans brak voor het zo lang mogelijk openhouden van de scholen scoort het best, met 29,8/100. De scores van Alexander De Croo (9,9/100) en Jan Jambon (17,2/100) zaten daar tussenin.’

Verkiezingen

Moeten we hieruit nu concluderen dat het met de politieke weerslag van de pandemie – bijvoorbeeld naar de verkiezingen van 2024 toe – wellicht nog zal meevallen, als geen enkele partij die onvrede echt lijkt te kunnen capteren? Of dreigt corona hierbij toch als een splinterbom te fungeren, die nog meer mensen politiek zal doen afhaken of tot een nog grotere polarisering zal leiden? ‘Het is sowieso onrustwekkend dat zo’n grote groep betogers geen vertrouwen meer koestert in de politiek, en zich boos en niet gehoord voelt. Het feit dat ze zich politiek dakloos voelen, impliceert ook niet noodzakelijk dat ze niet zullen gaan stemmen. De vraag is dan vooral wie hen politiek zal kunnen verleiden, en of hun boosheid zich zal vertalen in een extremer stemgedrag.’

Brandversneller

De zogenaamde traditionele media scoren zo mogelijk nog slechter bij de betogers. Zomaar eventjes 64 procent van de bevraagde betogers zegt het vertrouwen in die media op. Ze gaven aan hun corona-gerelateerde informatie hoofdzakelijk uit alternatieve (online) nieuwsmedia (79,7 procent) of sociale media (68 procent) te halen. En 94 procent van hen gaat er bovendien ook van uit dat mainstream-media de coronabetogers doelbewust in een slecht daglicht plaatsen.

Ruud Wouters vindt de cijfers over het wantrouwen in de media ronduit dramatisch, maar hij nuanceert ook. ‘Dit is du jamais vu, zeker omdat het voornamelijk om hoogopgeleide mensen gaat. Maar dit gezegd zijnde: ik ga niet mee in de redenering dat deze mensen noodzakelijkerwijs goed geïnformeerd zouden zijn omdat ze goed opgeleid zijn. Ook al tonen ze zich dan bijzonder stellig. Zelfs ik voel me als statistisch onderlegde onderzoeker onbekwaam om pakweg virologische publicaties correct te interpreteren. Ik ben daarvoor eenvoudigweg niet goed opgeleid. Mensen die denken dat wel te kunnen, daar heb ik dus sterke twijfels bij.’

Vraag is natuurlijk of de media de correctheid van die medische info dan wél goed kunnen inschatten. Is dat geen noodzakelijke voorwaarde om die info vervolgens correct naar een breed publiek te vertalen? Ruud Wouters: ‘Ik vrees dat er ook grenzen zijn aan het potentieel van een publiek debat. Moeten we effectief alles op het publieke toneel brengen en bespreken? Of moeten we erkennen dat dit zeker in dit domein vaak te complex is en dat een televisiestudio misschien niet de meest geschikte plaats is voor waarheidsbevinding? Nu, het wantrouwen in de media nam ook voor deze pandemie uiteraard al flink toe. Corona heeft in deze ongetwijfeld nog als een soort van brandversneller gefungeerd. Dat is geen goed nieuws voor onze democratie.’