Het verleden is niet dood in Duitsland

Duitsland heeft sinds het einde van het Heilige Roomse Rijk in 1806 verschillende staatsvormen gekend. Keizers kwamen en gingen en rijkskanseliers werden afgelost door een ‘Führer’. Dictaturen en democratieën volgden elkaar op, grondgebied werd veroverd en ging verloren. Het land werd verenigd in 1871, gedeeld in 1945 en herenigd in 1990. Een rijke geschiedenis die noopt tot bezinning. De Bondsrepubliek Duitsland ontleent haar legitimiteit ook aan de manier waarop ze nadenkt over de fouten van de Republiek van Weimar (1919-’33), de misdaden van het Derde Rijk (1933-’45) en het onderdrukkende systeem van de communistische DDR (1949-’90).

Stenen gast

Het is vooral de periode van het nationaalsocialisme die door het hedendaagse Duitsland blijft spoken. Hitler zit als een ‘stenen gast’ mee aan tafel in elke vergadering, waar debatten over de verwerking van het verleden en over de waarden en principes van de democratie en de rechtsstaat worden gevoerd. Alle denken over politiek en moraal meet zich als tegenbeeld aan wat Duitsland onder zijn bewind heeft ondergaan. Vergangenheitsbewältigung is een onophoudelijk proces van het toetsen van het verleden aan de hand van de morele codex van het humanistisch denken. ‘Vergangenheit, die nicht vergehen will’, zo betitelde de historicus Ernst Nolte zijn opiniestuk in de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 6 juni 1986 waarin hij de vraag stelde of Auschwitz niet een reactie op de Goelag, en de rassenmoord van de nazi’s niet een antwoord op de klassenmoord van de bolsjewisten was. Hierna woedde een jaar lang de Historikerstreit, een publicistisch debat tussen historici en filosofen, waarbij vooral de filosoof Jürgen Habermas zich met succes keerde tegen pogingen om het unieke karakter van de Holocaust te relativeren.

Dachau

Het verleden begeleidt ook de hoogste ambtsdragers bij elke stap die ze op het politieke parket zetten. Angela Merkel was de eerste bondskanselier die het voormalige concentratiekamp (KZ) van Dachau bezocht op 20 augustus. Ze was op verkiezingstournee en dus maakte ze van de gelegenheid gebruik om een kwartier na het beëindigen van haar bezoek aan het KZ ook nog eens een biertent van de Beierse christendemocraten aan te doen. Kreten van verontwaardiging stegen op. De Groenen vonden de ‘combinatie’ van KZ en biertent ‘smakeloos en onmogelijk’. De linksradicale Linke daarentegen meende dat niemand een monopolie heeft om te bepalen ‘wie wanneer waar mag herdenken’. De meeste Duitse joden waren ook wat al te blij dat Merkel was ingegaan op de uitnodiging van Max Mannheimer, een hoogbejaarde overlever van de Holocaust. Jarenlang hadden ze ervoor geijverd dat een kanselier kransen zou komen neerleggen in Dachau. Merkel zelf pakte de heikele kwestie op een waardige manier aan. In de biertent – waar normaal gezien een jolige sfeer heerst – begon ze met de manende woorden dat de misdaden van het naziregime nooit mogen worden vergeten.

Oradours

Joachim Gauck was dan weer de eerste Duitse bondspresident om Oradour te bezoeken, het Franse dorpje dat op 10 juni 1944 werd platgebrand door leden van de SS-pantserdivisie ‘Das Reich’. 642 inwoners werden afgeslacht, er waren slechts zes overlevenden. De president deed daarmee wat hij al had gedaan in het Tsjechische Lidice en het Italiaanse Sant’Anna di Stazzema: eer betuigen aan de buitenlandse slachtoffers van de nationaalsocialisten en tegelijk hun nakomelingen op het hart drukken dat Duitsland een ander land is geworden. Een land dat de democratie en de menselijke waardigheid hoog in het vaandel voert, een land dat niet vergeet.

Het bezoek van Gauck aan Oradour rakelde ook het Franse verleden weer op. De mannen van de divisie die in Oradour woedde, stamden uit de Elzas. De vraag waarover Frankrijk nu debatteerde, was of ze na de aanhechting van hun streek door nazi-Duitsland vrijwillig waren toegetreden tot de Waffen-SS of gedwongen waren ingelijfd. En zo domineert Duitsland ook de debatcultuur in andere landen.

Dirk Rochtus, Dominant Duitsland. Economische reus, politieke dwerg? Pelckmans, 232 blz., €21,50, isbn 978 90 5730 963 2. Het boek is ook verkrijgbaar in onze webwinkel: www.doorbraak.be/nl/winkel