Het web der schepping

Extatische Zweden showen hun kunst in Bozar. Het land van de ingenieurs en de koele burgers exploreerde met August Strindberg, Emanuel Swedenborg en de grondlegger van de abstracte schilderkunst, Hilma Af Klint, een vrouw. En er was in Zweden het spiritisme, de esoterie, de theosofie, in de tijd dat deze artistiekerigheid ook opbloeide in de Lage Landen.

Félicien Rops, Emile Verhaeren, Piet Mondriaan, Hein Berlage en tientallen meer, waren rond 1900 gebeten door theosofie, spiritisme, maçonniek en esoterie. Bijna onbekend is echter de relatie tussen hun kunst en de extase van het buitenissig spirituele.

De tentoonstelling Swedish Ecstasy, tot 21 mei te zien in Bozar, zet u op het spoor van gelijkgestemden in Nederland en België. In 2006 publiceerde Marty Bax Het web der schepping, een commerciële versie van haar doctoraatsthesis over theosofie en kunst. Nederland was de focus van dit pionierswerk, maar België en zijn symbolisten doken op als inspiratie. De eerste Theosofische Vereniging van de Lage Landen, in 1891, was trouwens Nederlands-Belgisch.

Extase in een protestantse cultuur

Swedish Ecstasy is een primeur. De Zweden staan namelijk onder maatschappelijke druk om niet af te wijken van het middenpad. Drie jaar woonden mijn dochter, schoonzoon (een Vlaming) en hun vier kinderen bij Uppsala, het Vaticaan van de Zweedse Lutherse kerk. Elk kwartaal bezocht ik hen. En in Zweden is extase, door een innerlijke inspiratie of dwang, een afwijking, en dus abnormaal. Het leven is er fraai en geordend, voorspelbaar, en met een kleine inspanning kan er veel verwezenlijkt worden. De vrees van de Zweden om af te wijken dus is algemeen, wat Swedish Ecstasy in Bozar juist zo merkwaardig maakt.

Het protestantse Zweden, een natie van ingenieurs en grote ondernemers, heeft — en dit ontkent het land merkwaardigerwijze — een onderstroom van esoterische speculatie bij zijn kunstenaars. Er waren auteurs als August Strindberg en Emanuel Swedenborg. Er waren schilders als Hilma af Klint (sterk aanwezig in Bozar), Carl Frederik Hill en Ernst Josephson. Zij groeven in het onderbewuste, het bovenaardse, bij geesten en reïncarnatie. De mysticus, mijningenieur (hij ontwierp een vliegtuig) en natuurvorser Swedenborg (1688-1772) heeft volgelingen en een tempel in Londen tot vandaag. Hij beïnvloedde de schrijvers Victor Hugo (Frankrijk) en Immanuel Hermann Fichte (Duitsland). Rond zijn 55ste maakte hij een religieuze crisis door, waarbij hij visioenen had en beweerde contact te hebben met de geesten van overledenen.

Swedenborg grondvestte zijn spiritisme in religie en wetenschap. De wetenschap had namelijk eeuwenlang nauwe banden met de esoterie. Zo bestudeerde een grondlegger van de moderne natuurkunde, Isaac Newton (1642-1727), alchemistische processen en methoden als onderdeel van zijn wetenschappelijke denkkader. Toen ontbrak immers de grens tussen ‘empirische wetenschap’ en ‘alchemistische wetenschap’.

Bovenaards

Hilma af Klint, pionier van de abstracte schilderkunst, werd omringd door minder bekende artistieke vrouwen die het bovenaardse exploreerden met occulte technieken. Haar kring, De Vijf (De Fem), actief tussen 1896 en 1908, liet zich meeslepen door trances, mediteerde en hield seances. Hilma af Klint was zeer productief, schilderde en tekende honderden prenten en droomde van een tempel voor die creaties op een Zweeds eiland. Dat lukte haar echter niet, maar in Bozar kan je met een VR-evocatie haar scheppingen wel zien in een imaginaire tempel.

In de schetsboeken van af Klint is er een gelijkenis met het Goetheanum (van Rudolf Steiner) bij Basel en het Guggenheim Museum in New York. Bij het begin van de twintigste eeuw was Stockholm een geliefde bestemming bij de voorhoede van de occulte stromingen. Af Klint bezocht met haar club de lezingen van Annie Besant en Rudolf Steiner en bezat de teksten van de fameuze Helena Blavatsky. Blavatsky was de grondlegger van de theosofie en haar hoofdkwartier, tot vandaag, bevindt zich in het Indiase Adyar bij Madras.

Liberale vrijmetselaars, vrijdenkers en spiritisten van allerlei slag waren opvallend talrijk present bij kunstenaars en architecten rond 1900. De geometrische richting in de Nederlandse kunstnijverheid, in het bouwkundige expressionisme (met de merkwaardige bakstenen gebouwen van Hein Berlage) werden overigens geïnspireerd door het symbolisme in België. (Met als voorhoede de Brusselse kunstenaarskring La Société des XX (kortweg Les XX of Les Vingt). Het was in die tijd dat de Nederlandse schilders Jan Toorop en Antoon Derkinderen aan de kunstacademie in Brussel studeerden.

Veel Engels

Swedish Ecstacy struint door Stockholm, Amsterdam en Brussel. Aanbevolen. De knappe catalogus van de tentoonstelling is enkel Engelstalig en een gezamenlijke uitgave van het Mercatorfonds (dat zich gevestigd noemt in de Rue du Midi) en Bozar. Engels is het nieuwe Belgisch.