Meer dan drie weken geleden stierf de Rwandese mensenrechtenactivist, componist en bijzonder populaire zanger Kizito Mihigo in een politiecel in Kigali. Hij was een 38-jarige overlevende van de genocide op de Tutsi’s in 1994. Jarenlang werd hij gekoesterd door het regime van dictator Paul Kagame, de rebellenleider die 26 jaar geleden de oorlog won en sindsdien met heel veel buitenlandse steun aan de macht is. Kizito Mihigo kreeg een beurs om zijn uitzonderlijk muzikaal talent verder te perfectioneren in Parijs en Brussel en schreef ook mee aan het nieuwe volkslied van Rwanda. Hoe kon het dan zo slecht aflopen voor hem?

Repressie

Het Rwandees Patriottisch Front (RPF), al meer dan een kwart eeuw almachtig in het kleine, overbevolkte en doodarme Rwanda, duldt geen enkele kritische stem. Tegenover de vele gulle donorlanden en internationale organisaties wordt als argument gebruikt dat het herstel na de genocide een strak beleid vereist om elke herhaling van het drama te voorkomen. Jaar na jaar neemt de repressie toe. Honderden kritische stemmen verdwenen al achter de tralies, werden vermoord of kozen voor de vlucht, als hen dat lukte.

Ook in ons land leeft nu een Rwandese diaspora die vooral na 1994 aangekomen is. Die bestaat in grote mate uit intellectuelen met een hoge opleiding die niet meer veilig waren in hun eigen land. De meeste vluchtelingen behoren tot de oude Hutu-elite die volgens het nieuwe regime collectief verantwoordelijk is voor de genocide op de Tutsi’s, zelfs al werden velen van hen evenals de Tutsi’s vervolgd door de Hutu-bendes of … door de militairen van het Rwandees Patriottisch Front, de rebellen van toen, de machthebbers van vandaag.

De betekenis van de dood

Geleidelijk aan beginnen ook Tutsi-overlevenden van de genocide kritischer te worden voor het dictatoriale bestuur van Rwanda. Velen voelen zich tweederangsburgers omdat de macht alsmaar meer geconcentreerd raakt rond een bijzonder kleine cirkel rond president Paul Kagame, die zelfs vroegere nabije medewerkers begon uit te schakelen. Topfiguren van de vroegere rebellie zijn opgesloten, stierven in verdachte omstandigheden of slaagden erin om nog juist op tijd te vluchten. Hun verhalen over de interne werking van de dictatuur zijn huiveringwekkend.

Ook Kizito Mihigo realiseerde zich stap voor stap dat het huidige Rwandese regime de genocide op de Tutsi’s, zijn eigen bevolkingsgroep, vooral gebruikt om zijn macht te bestendigen en geen enkel respect heeft voor de vele honderdduizenden andere slachtoffers van de oorlog en de massamoorden. Vanuit zijn diep-christelijk geloof vindt hij die houding onmenselijk, onaanvaardbaar en op termijn nefast voor de Rwandese samenleving. Daarom schreef hij in het vroege voorjaar van 2014, naar aanleiding van 20 jaar herdenking van de genocide op de Tutsi’s, het lied Igisobanuro Cy’urupfu (‘De betekenis van de dood’).

‘Samenzwering tegen de regering’

Tien minuten lang bezingt hij daarin élk leed dat Rwandezen aangedaan is in de afgelopen kwart eeuw, even goed door genocide, door oorlog, door wraakacties, door ontbering. Het lied wordt zeer snel immens populair in Rwanda, ook omdat Kizito Mihigo dikwijls optreedt in katholieke kerken. Voor het regime was dat een stap te ver. Officieel vanwege ‘contacten met terreurgroepen in het buitenland’, feitelijk vanwege dit lied, wordt hij opgepakt. Hij blijft enkele dagen onvindbaar, en krijgt uiteindelijk een proces voor ‘samenzwering tegen de regering’ en een gevangenisstraf van tien jaar. Na vier jaar wordt hij voorlopig vrijgelaten, onder strenge voorwaarden.

In de gevangenis begint hij zijn memoires te schrijven. Stukje bij beetje smokkelt hij de tekst naar buiten, naar vrienden in het buitenland. Die willen nu, na zijn dood, die getuigenis zo snel mogelijk uitgeven. Daarin vertelt Kizito Mihigo zowel over de gruwel tijdens de genocide als over de tirannie van het Rwandees Patriottisch Front, waarvan hij uiteindelijk ook slachtoffer zal worden.

Precaire situatie

Nu weten we dat hij ongeveer twee weken voor zijn dood niet alleen zijn vrienden en kennissen in het buitenland had gealarmeerd, maar ook de mensenrechtenorganisaties Human Rights Watch en Amnesty International. Hij vertelde hen dat het regime hem wilde dwingen om valse getuigenissen af te leggen om zo onschuldige critici van het regime aan de galg te praten, maar dat hij dat weigerde. Zoals hij ook eerder geweigerd had om lid te worden van het Patriottisch Front, wat hem al heel veel problemen had opgeleverd. Kizito Mihigo zag geen andere uitweg meer dan naar het buitenland proberen te vluchten, maar het regime weigerde om hem te laten gaan en had zijn paspoort in beslag genomen. Zelfs een gewone identiteitskaart mocht hij niet meer hebben.

De bedreigde vredesactivist heeft ook hulp gezocht bij enkele westerse ambassades. We weten dat hij twee weken voor zijn dood een gesprek had met een bepaalde diplomaat op de Belgische ambassade in Kigali. Hij legde zijn precaire situatie uit en vroeg of België iets voor hem kon doen. (Kizito Mihigo is het adoptiekind van een Belgisch koppel dat hem opgevangen heeft tijdens zijn studies in ons land.) Volgens onze bronnen kreeg hij de impliciete of expliciete raad om op de Belgische ambassade in Burundi, waar hij naartoe wilde vluchten, een visum aan te vragen. Ongetwijfeld moet de bevoegde diplomaat hierover zijn ambassadeur en dus ook de diensten in Brussel ingelicht hebben.

Langdurig ondervraagd

De vlucht naar Burundi werd door vrienden in binnen- en buitenland zeer goed voorbereid. Ook de diensten in Burundi zelf waren op de hoogte — en dus ook de westerse ambassades. Maar op het laatste moment loopt er iets mis. Kizito Mihigo wordt op een paar kilometer voor de Burundese grens opgepakt, overgebracht naar Kigali en langdurig ondervraagd. Zondagnamiddag mag zijn zus en een medewerkster van zijn Vredesbeweging hem nog bezoeken en lijkt er niet veel aan de hand. Iedereen is ervan overtuigd dat hij weer naar de gevangenis zal moeten om de rest van zijn straf uit te zitten.

Maandagochtend, 17 februari, verspreidt de Rwandese politie dan het bericht dat de beroemde zanger dood gevonden is in zijn cel, ‘zelfmoord’. Human Rights Watch en Amnesty International reageren snel met bijzonder scherpe mededelingen: zij eisen een onafhankelijk onderzoek. Ook al omdat dit lang niet de eerste dode is die in verdachte omstandigheden sterft in een Rwandese cel én omdat zij wisten dat Kizito voor zijn leven vreesde. Alleen het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, traditionele bondgenoten van het Rwandese regime, sluiten zich in voorzichtige bewoordingen aan bij die vraag. Van de Belgische ministers geen woord, zelfs niet mondeling, zelfs niet na drie weken. Ook zij moesten geweten hebben dat Kizito Mihigo door het regime bedreigd werd met de dood.

De familie krijgt het lijk niet meer te zien, tegen elke Rwandese traditie in. Bij de begrafenis ligt hij in een kist waardoor alleen zijn hoofd te zien is, zeer ongewoon in Rwanda. Volgens enkele getuigen vertoont zijn hoofd sporen van marteling. Met Kizito Mihigo heeft het Rwandese regime alweer een verzoenende en kritische vredesstem uitgeschakeld, terwijl de grote donoren blijven zwijgen, België inbegrepen.