Ironie en ambiguïteit, een Europese uitvinding

Zopas slaagde het hackerscollectief Ghost Sec, gelinkt aan Anonymous, erin om een van de talrijke IS-webstekken in het Dark Web over te nemen en daar boodschappen op te plaatsen zoals ‘IS, neem een pauze, neem een Prozac’. Ook Viagra-reclame is prominent aanwezig op de gehackte site.
Een stunt waar een boeiende doordenker aan vast hangt: als zij terreur zaaien, dan wij ook. Maar niet met bommengordels, en eigenlijk ook niet met tapijtbombardementen. En nog veel minder met morele herbewapening of grote zingevingsprojecten, zoals sommige christelijke fundamentalisten nu hun kans ruiken.

Neen, er is een stukje gen van onze westerse cultuur dat tot dusver ongrijpbaar is voor Mohammed en zijn acolieten: de ironie. Een vreselijk wapen, mits oordeelkundig gebruikt.

In dat opzicht wil ik de verdediging opnemen van de Franse komiek Dieudonné M’Bala M’Bala, door de correctionele rechtbank van Luik veroordeeld tot een effectieve celstraf van twee maanden en een boete van 9.000 euro. De man is bekend voor zijn racistische uitlatingen waarbij vooral joden het moeten ontgelden. Een alliantie van moslims en christenen ziet hij als een uitstekende strategie om de joden uit de wereld te helpen. Humor ver erover, zult u zeggen. Dat klopt. Tegelijk is het een nieuwe uitdaging voor het door ons zo gecultiveerde principe van vrijemeningsuiting, en het recht op smakeloosheid, zoals we ook K3 en Thuis tolereren. Maar er is meer.

De oorlog tegen IS kan niet alleen met bommen of schiettuig gewonnen worden, daar is zo langzamerhand iedereen het over eens. Als het terrorisme gezien kan worden als het drastisch veranderen van spelregels die wij als ‘normaal’ beschouwden, dan is het antwoord niet de morele verontwaardiging maar opnieuw het veranderen van de spelregels in ons voordeel. Elementaire logica, maar vooralsnog schijnen maar weinigen dat te snappen. Dieudonné is in het actuele, gepolariseerde verhaal een moeilijk te plaatsen element, dat maakt juist zijn kracht uit: hij is voor de moslims, zogezegd, maar ook aanhanger van het Front National. Bij wijze van karikatuur worden moslims én christenen verleid tot een oecumenische überkruisvaart tegen de joden, het idee alleen al. Anders gezegd: Diedonné is een terrorist, maar dan een van het woord. Hij doorkruist alle vormen van normaal discours en zou moeiteloos op de thee kunnen uitgenodigd worden in Raqqa, hoofdstad van het kalifaat.

En hier misrekent de goegemeente zich fameus. Met het optreden van Dieudonné M’Bala M’Bala is een filosofie van het spel gemoeid, waarin het vals spelen een deel van het spel zelf wordt, en de winnaar diegene is die erin slaagt onderweg de regels te wijzigen. Dat vinden wij doorgaans vies, maar vandaag is het dat strategisch vernuft, essentieel verbonden aan de leugen en het sofisme, wat zich tegen het fundamentalisme moet stellen. Allah kan je niet verslaan, tenzij met drogredenen, stoorzenders en Trojaanse paarden. Misschien moeten er ook wat meer nep-radicalen naar Syrië vertrekken. Een uitwisseling als het ware met de nep-vluchtelingen.

En zo vormen zowel het hacken van de IS-webstek als de verbale terreur van Diedonné twee aspecten van een strategie die de jihadisten weglokt van hun uitverkoren terrein: het slagveld en de waarheid. Zowel de cyberoorlog van Anonymous als de meta-humor van de Franse Kameroenees doen me denken aan het sublieme werk van de Franse barokschilder George de la Tour ‘De Valsspeler met de ruitenaas’ (1635). Deze meester had twee gezichten: hij schilderde vrome taferelen, maar tussendoor dus ook een reeks rond leugen en bedrog. Cineast Peter Greenaway liet er zich door inspireren voor zijn ‘The Draughtsman’s Contract’.

De clou is, dat De la Tour de ‘tricheur’ recht in de ogen van de toeschouwer doet kijken, en ons zo mee in het kaarterscomplot betrekt. In de periode dat het Franse rationalisme zich met René Descartes en Blaise Pascal volop ontwikkelt, is dat een kapitale hint: men moet zich in een spel altijd afvragen wat het belangrijkste is, verliezen volgens de regels of winnen tegen de regels. Of: ‘wie niet sterk is, moet slim zijn’.

Mag in het voetbal, het schaken en zelfs in de politiek de Olympische gedachte zegevieren, dan lijkt me vandaag, in de huidige confrontatie, een verschuiving van de spelregels essentieel. En daar hebben wij perfide narren als Dieudonné voor nodig.

Of zoals het Franse spreekwoord zegt: ‘A la guerre comme à la guerre’.

Johan Sanctorum is filosoof, publicist, blogger en Doorbraak-columnist.