Nu er steeds meer stemmen opgaan om een algemene vaccinatieplicht in te voeren, stelt zich de vraag of dergelijke plicht ethisch verantwoord zou zijn. Om deze vraag te proberen beantwoorden, nemen we het schadebeginsel van John Stuart Mill als uitgangspunt. Dat beginsel houdt in dat iedereen vrij is om te doen wat men wil, zolang men een ander geen schade berokkent. Dus als anderen er wel schade aan ondervinden of kunnen ondervinden, dan kunnen we de individuele vrijheid inperken. Dit moet echter steeds proportioneel gebeuren, dus niet meer dan noodzakelijk is.

Twee argumenten

Er zijn in hoofdzaak twee argumenten die pleiten voor verplichte vaccinatie. Het eerste luidt ‘niet-gevaccineerden vormen een gevaar voor anderen’ en het tweede luidt ‘niet-gevaccineerden belasten onevenredig de zorg’. We zullen hier op beide argumenten nader ingaan.

Ethische kwesties zijn altijd delicaat. Het doel van dit artikel is dan ook niet om een sluitend antwoord op te dringen. Wel probeer ik een bescheiden bijdrage te leveren tot het debat en de lezer met open vizier uit te nodigen om zelf tot een antwoord te komen.

“Niet-gevaccineerden brengen anderen in gevaar”

Wetenschappelijk niet zo duidelijk

Premier De Croo is degene die dit argument heeft geformuleerd, en vanuit het schadebeginsel is dit dan ook het belangrijkste argument voor een vaccinatieplicht. Volgens dit argument zouden niet-gevaccineerden (veel) besmettelijker zijn dan gevaccineerden. Alhoewel gevaccineerden gemiddeld wel minder virus met zich zouden dragen, uit bepaalde wetenschappelijke onderzoeken — zoals dit onderzoek — blijkt dat dit bijlange niet zo uitgesproken het geval is. Ook blijkt nu, tijdens deze vierde golf,  zeer duidelijk dat veel gevaccineerden eveneens besmet (kunnen) zijn.

Kans op besmetting zelf reduceren

Maar zelfs al mochten niet-gevaccineerden gemiddeld significant besmettelijker zijn dan gevaccineerden, dan nog zegt dat op zich niets over de reële kans dat een willekeurige niet-gevaccineerde een ander besmet. En het zegt al zeker niets over de individuele kans op overdracht van niet-gevaccineerde ‘X’ op ‘Y’ of ‘Z’. Mensen kunnen — ongeacht of ze nu gevaccineerd zijn of niet — met hun gedrag de kans op besmetting sterk reduceren. Zo kunnen ze zich aan de basisregels houden, thuisblijven en zich laten testen als ze een of meer symptomen hebben.

Iedereen kan zich uiteraard ook kosteloos laten vaccineren, waardoor men minstens tijdelijk in hoge mate beschermd is tegen COVID-hospitalisatie. Daarnaast kunnen degenen die dat willen altijd zelf bepaalde hoogrisicosituaties vermijden, een FFP2-masker dragen in bepaalde situaties, en zo meer.

Misleidend

De tweedeling ‘gevaccineerden – niet-gevaccineerden’, die in de reguliere media sterk gevoed wordt, is misleidend omdat de vaccinatiestatus op zich maar weinig zegt over ‘het gezondheidsrisico’ dat men vormt voor anderen. Men moet de combinatie met andere factoren meewegen. Een algemene vaccinatieplicht zou, net zoals de toepassing van het Covid Safe Ticket (CST), bovendien de foute indruk kunnen wekken dat de gevaccineerden veilig zijn en elkaar niet meer kunnen besmetten. En dat is duidelijk niet het geval.

Onleefbaar

Meer algemeen bestaat er natuurlijk altijd een zeker risico dat men een virus of verkoudheid doorgeeft aan anderen. Op die manier bouwen de meeste mensen gelukkig nog altijd natuurlijke immuniteit op. Maar het schadebeginsel, zoals Mill dat voor ogen had, betekent natuurlijk niet dat we ook maar de kans op het berokkenen van schade aan anderen tot nul zouden moeten reduceren.

Zouden we dat wel doen, dan zou het leven onleefbaar worden. We zouden dan, bijvoorbeeld, ook mensen die ooit een positieve alcoholtest aflegden een levenslang rijverbod opleggen en alle kleine criminelen een enkelband of gevangenisstraf geven. Voor dat soort maatregelen valt vanuit veiligheidsperspectief zelfs objectief meer te zeggen dan voor bijvoorbeeld het CST in de horeca. Toch doen we dat terecht niet, omdat het disproportioneel en te verregaand zou zijn.

‘Niet-gevaccineerden belasten de zorg onevenredig veel’

Onrechtstreekse schade

Een ander veelgebruikt argument voor de vaccinatieplicht is dat ongevaccineerden de ziekenhuizen onevenredig zwaar belasten. Zij zouden zo anderen essentiële en dringende zorg ontzeggen. De mate waarin zij de ziekenhuizen belasten is momenteel echter niet zo duidelijk. Zij is, onder andere, ook afhankelijk van regio, land en tijdstip. In die zin zouden ongevaccineerden anderen — zij het meer onrechtstreeks — inderdaad ook schade kunnen berokkenen. Al geldt dat dan mogelijk bij uitbreiding ook voor iedereen die door eigen risicogedrag op intensieve belandt (zie ook hieronder).

De druk op de zorg is uiteraard een reëel probleem. Alle respect en waardering dan ook voor het medisch personeel in de ziekenhuizen dat nu weer de storm moet trotseren.

Maar om toch een en ander een beetje in perspectief te plaatsen: tijdens de tweede golf was het ‘dagrecord’ 1.470 COVID-patiënten op intensieve, op heden zijn dat er ongeveer 600. De kans dat men als niet-gevaccineerde bij COVID-infectie op intensieve belandt, is dus nog altijd zéér klein. Dit is zeker zo als men jonger is dan 40, een gezonde levensstijl en goede gezondheid heeft. Dit neemt natuurlijk niet weg dat elke patiënt die, door zich niet te laten vaccineren, in het ziekenhuis belandt of zou belanden, er een te veel is.

Individueel responsabiliseren

Om te vermijden dat ziekenhuizen overspoeld worden, is vaccinatie ongetwijfeld zinvol. Maar mensen laten zich, vooral in Vlaanderen, nu al massaal vaccineren. Een derde zogenaamde boosterprik kan extra bescherming bieden — in het bijzonder voor prioritaire groepen — maar de uitrol ervan slabakt in België. En de niet-gevaccineerden zou men ook individueel kunnen ‘responsabiliseren’. Men zou hiervoor kunnen denken aan een hogere premie hospitalisatieverzekering of een voorkeursregeling in ziekenhuizen bij ‘COVID-opname’ op intensieve te wijzigen aan de hand van een aantal ethische criteria. Het al dan niet gevaccineerd zijn kan zo’n criterium zijn.

Drie alternatieve wegen

Druk op de zorg verlichten

Meer algemeen zou de regering de zaken ook wat ruimer kunnen bekijken dan louter in te zetten op vaccineren en het tegengaan van besmettingen. Ze zou nog minstens drie wegen kunnen bewandelen om de druk op de zorg te verminderen alvorens eventueel een vaccinatieplicht te overwegen.

Vooreerst: de druk op de zorg is helaas helemaal geen nieuw probleem. Als we zoveel mensen en middelen inzetten om te controleren op het CST, waarom zouden we dan niet evengoed kunnen investeren in meer bedden en personeel op intensieve? Waar een wil is, is een weg. Arbeidsmigratie binnen en vooral naar de EU zouden we ook kunnen faciliteren voor knelpuntberoepen als dat van verpleegkundige.

Medicatie-alternatieven

Ten tweede kunnen mensen, als ze besmet zijn en duidelijk symptomen hebben, zo vlug mogelijk behandeld worden. Zo slinkt de kans op hospitalisatie aanzienlijk. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat het gebruik van het weliswaar omstreden geneesmiddel Ivermectine in verschillende landen, waaronder India, succesvol is bij de behandeling van COVID-19.
En volgens experts wordt de coronapil van Pfizer, die voor 89% effectief blijkt te zijn tegen een ernstig ziekteverloop, straks een ‘gamechanger’.

Gezondheidspreventie

Niet in de laatste plaats zouden we globaal veel meer op gezondheidspreventie kunnen inzetten, zodat mensen minder snel op intensieve zorg belanden. Om maar een voorbeeld te geven: intensivist dr. Geert Meyfroidt zei onlangs in de tv-quiz De Slimste Mens dat zowat de helft van de mensen niet of korter op zijn intensieve afdeling zouden liggen als ze geen alcohol zouden drinken. Dan dringt zich de vraag op: waar wacht de regering op, om dit hardnekkig maatschappelijk probleem eindelijk eens ten gronde aan te pakken? We weten immers dat overmatig alcoholgebruik de immuniteit aantast en mensen dus vatbaarder maakt voor infecties en virussen.

Behoudens wat vrijblijvende, preventieve acties wordt dit probleem nog steeds grotendeels genegeerd. Enerzijds komt dit dus neer op onbeperkte vrijheid voor wie dagelijks vele glazen drinkt, ja zelfs voor minderjarigen — ondanks de maatschappelijke kost en druk op de zorg. Maar anderzijds komt er straks quasi geen enkele vrijheid meer voor wie zich niet wil laten vaccineren.

Schadebeginsel geldt ook voor overheid zelf

Duidelijk is dus dat we heel wat bedenkingen kunnen plaatsen bij de argumenten van de voorstanders van vaccinatieplicht. En het moge ook duidelijk zijn dat er minder vrijheidsbeperkende, en allicht ook duurzamere en voor de overheid mogelijk goedkopere, alternatieven voorhanden kunnen zijn.

De eventuele voordelen van vaccinatieplicht moeten we bovendien zorgvuldig afwegen tegen de nadelen. Het schadebeginsel geldt in die zin ook in de eerste plaats voor de overheid zelf ten aanzien van haar burgers. Zolang die overheid niet absoluut kan garanderen dat het vaccin voor iedereen veilig is op korte én langere termijn (over die mogelijke effecten op langere termijn kan nu sowieso nog maar weinig geweten zijn), zou ze alleen al daarom terughoudend moeten zijn om het verplicht te maken. Het is natuurlijk ook niet geheel zonder reden dat de nieuwe COVID-vaccins — die in sneltempo ontwikkeld werden en van het EMA een voorwaardelijke vergunning gekregen hebben — wereldwijd momenteel slechts in vier landen verplicht zijn.

Sommigen willen nu blijkbaar per se dat België — met een vrij hoge vaccinatiegraad — als de beste leerling van de Europese klas gedwee het Oostenrijkse voorbeeld volgt. Maar is dat echt noodzakelijk? En zou het sowieso niet verstandiger zijn — ook het voorzorgprincipe indachtig — om minstens even af te wachten hoe dat in andere landen verloopt?

Zelfbeschikkingsrecht

Bovendien zou een algemene vaccinatieplicht — waarvan mensen wel weten wanneer en hoe die begint maar niet wanneer en hoe die eindigt — toch een verregaande algemene aantasting zijn van het zelfbeschikkingsrecht. Onderzoeker Maartje Schulz van de Nederlandse liberale denktank TeldersStichting stelde in mei vorig jaar al terecht dat het niet aan de overheid is om alle risico’s uit te bannen. Er bestaat namelijk geen vrijheid zonder risico.

De Nederlandse libertariër Karel Beckman verwoordt het nog een stuk feller: ‘Als we in een totalitaire staat terecht zijn gekomen, dan komt dat vooral omdat de meerderheid van het volk, verlamd door irrationele angst, zijn eigen verantwoordelijkheid, zijn vrijheid, zijn grondwettelijke rechten, heeft ingeleverd — in ruil voor een vals gevoel van veiligheid. Dat belooft niet veel goeds voor de toekomst.’

Dooddoeners

Onze reguliere media geven, nu tegenwicht nodig is, niet thuis als het aankomt op het kritisch bewaken van de principes van de eigen rechtsstaat. Dit, in schril contrast met hun kritiek op bijvoorbeeld Polen of Hongarije. In een rechtsstaat zou een vaccinatieplicht of -dwang via het CST altijd de ultieme, laatste optie moeten zijn. CST komt neer op vaccinatiedwang, zeker als de toepassing ervan alsmaar verder uitgebreid zou worden en/of er een 2G-regel komt.

Editorialen van kranten worden intussen gevuld met dooddoeners als ‘het virus ligt niet wakker van ethische rechtlijnigheid’ of ‘vaccinatieplicht is nog altijd beter dan het CST’. Kortom: het doel, de zogenaamde virusbestrijding, heiligt blijkbaar alle middelen. En de wortel die men de mensen voorhoudt met het verdwijnen van de pasjesmaatschappij, verantwoordt in ruil natuurlijk nog geen algemene vaccinatieplicht. Trouwens, gelooft iemand nu werkelijk nog dat met de vaccinatieplicht het virus én het CST ineens zouden verdwijnen?