Kapitalisme met een groen gezicht

Groen, dat is een Ersatzstimme, een compenserende stem, schrijft Slavoj Žižek in een opiniestuk dat in vertaling verscheen in de Zwitserse kwaliteitskrant Neue Zürcher Zeitung. Žižek (°1949) is een van de bekendste hedendaagse filosofen, en tegelijk misschien ook wel de meest buitenissige. Maar dat doet er niet toe. Wel dat zijn denken ongezouten naar de buitenwereld kan stromen. Zo ook nu weer in zijn terugblik op de resultaten van de Europese parlementsverkiezingen. De angst die er op voorhand heerste voor het succes van de zogeheten ‘rechtspopulisten’ bleek overtrokken. Zoveel gingen ze er niet op vooruit, of althans niet voldoende om het bestaande systeem uit de hengels te lichten. Wat hun resultaat ook moge zijn, ze vormen voor de Sloveense filosoof – hoewel zelf links zijnde – niet het grote gevaar voor Europa.

Links inspiratieloos: de motor van rechts

Het grote probleem van de Europese Unie (EU) zou haar eigen politiek establishment zijn, omdat het er niet in geslaagd is ’trouw te blijven aan de emancipatorische erfenis van Europa’. Inderdaad, de waarden van de Verlichting worden de laatste jaren meer en meer met de voeten getreden: het vrije denken staat onder druk, hysterie regeert in de plaats van rationaliteit, symboolpolitiek overheerst de sociale politiek. De als rechtspopulistisch benoemde partijen zijn volgens Žižek een reactie op dat falen van het establishment. In plaats van aan te zetten bij die mislukking van de politieke elites en werk te maken van emancipatie in de geest van de Verlichting, schittert de linkerzijde door Ideenlosigkeit, het gebrek aan ideeën. In plaats van met een positief project voor de dag te komen, probeert links dat rechtspopulisme te verwerken – in de tekst staat er abarbeiten – en schreeuwt het moord en brand over het succes van wat clichématig en zonder veel historisch besef als ‘fascisme’ wordt afgedaan. Links biedt geen antwoord op de noden en zorgen van de gewone mensen – die worden weggezet als ‘angstig’  – en kalft daardoor verder af, zoals geïllustreerd door de neergang van sociaaldemocratische partijen in bijvoorbeeld Vlaanderen en Duitsland. Radicaal-links houdt beter stand. Wellicht omdat het een duidelijkere taal spreekt en omdat mensen in radicaal taalgebruik al een deel van de oplossing zien.

Groene aflaat in de etalage

Hier komt de groene aap uit de mouw. Volgens Žižek is het succes van de groenen – hij denkt daarbij aan de Duitse Grünen – niet zozeer ‘een uitdrukking van een echt ecologisch ontwaken, maar veeleer een perfecte Ersatzstimme‘. Groen zouden diegenen stemmen die hun geloof in het Europese establishment kwijt gespeeld zijn, ’tegelijk echter de nationalistisch-populistische reactie daartegen afwijzen en niet bereid zijn om voor een meer radicaal links te stemmen’. Dat houdt volgens Žižek in dat die groene kiezers geen echte verandering, geen echte revolutie willen – dan zouden ze wel voor links-populistische partijen stemmen zoals Die Linke – , maar ‘het gevoel willen hebben, iets te willen veranderen, zonder echter werkelijk iets te veranderen’. Wat de Grünen willen hebben, is een soort Kapitalismus mit grünem Antlitz, een kapitalisme met een groen gezicht. Die visie van Žižek op groene kiezers overlapt deels met de kritiek van conservatieven op de groenen als de beweging van mensen die dromen van een andere wereld, er als individu weinig of niets van hun door het kapitalisme gewaarborgde levensstijl willen voor opofferen, en zich een goed geweten – een aflaat – kopen met een groene stem. In het Duits bestaat daarvoor een mooi woord: Schaufenstergewissen, letterlijk een etalagegeweten.