Klimaat en het primaat van de memen

Bart De Wever meent dat de klimaatspijbelaars geloven in doemverhalen. Nochtans zijn er heel wat feiten die klimaatwetenschappers hebben blootgelegd die allerminst optimistisch stemmen. Ik ga deze niet nogmaals opsommen, want ze zijn genoegzaam bekend en onder meer te lezen in de rapporten van het IPCC.

De echte doemdenkers

Geachte meneer De Wever

U concludeert dat doemdenken hoogtij viert, maar kan het zijn dat de klimaatbetogers juist vertrouwen uitdrukken en benadrukken door protesterend de straat op te komen? Het staat buiten kijf dat menselijk vernuft en innovatie de capaciteiten hebben om problemen op te lossen. Alleen, en daar hebben deze betogers een punt, het ontbreekt aan politieke wil om dit vernuft hiervoor aan te wenden.

In plaats daarvan is de politiek vooral bezig met het bestendigen van hun electoraat, is zij zeer gevoelig voor cliëntelisme en danst zij te zeer naar de pijpen van de kapitaalkrachtigen.

In het geval van uw partij manifesteert zich dit door te doemdenken over de bestendiging van onze economische welvaart, over de efficiëntie van ons bestuur, over de betaalbaarheid van de solidariteit, over het behoud van onze sociaal-culturele indentiteit. Mag ik u vragen om daar ook een beetje meer vertrouwen aan de dag te leggen, of heeft u dat enkel in petto voor de milieuproblematiek, ons technisch vernuft, en economische groei?

Keerzijde aan elke medaille

U kent ongetwijfeld de optimistisch stemmende statistieken en feiten, zeer bevattelijk grafisch voorgesteld door Hans Rosling. We hebben als mensheid alle redenen om optimistisch te zijn. Er zijn echter ook minder positieve feiten en die moeten we niet onder de mat vegen.

De westerse cultuur heeft zich de laatste honderden jaren als de meest dominante en toonaangevende opgeworpen. Wetenschap en technologie zijn onder haar impuls exponentieel vooruit gegaan en hebben tot dit positieve feitenmateriaal geleid. Maar aan elke medaille is een keerzijde. En op die keerzijde staat heel duidelijk te lezen dat het aardse draagvermogen voor deze vooruitgang niet onbeperkt is.

Als u het meent met de welvaart, met efficiënt bestuur, met solidariteit en identiteit, dan zou milieu en klimaat volgens mij uw eerste zorg moeten zijn. Als de mensheid er in wil slagen om de complexiteit en moeilijkheid van de problemen die deze uitdaging stelt te overkomen, dan zullen de andere problemen een peuleschil blijken te zijn.

Want zonder een mensheid die zich solidair en efficiënt maar bescheiden, met respect voor, maar zonder gehechtheid aan elkaars eigenheid, weet te organiseren zal het moeilijk worden om de veel grotere uitdagingen het hoofd te bieden.

Optimisme op basis van het verleden

Als we naar het verleden kijken, waar u graag naar verwijst, zien we ook dat beschavingen voortdurend tot bloei en verval zijn gekomen. Wat we niet zien, met onze beperkte kennis over enkele tienduizenden jaren menselijke cultuur op een planeet van enkele miljarden jaren oud, is een geglobaliseerde menselijke cultuur met weldra een tiental miljard individuen. Die globalisering gaat gepaard met verlies aan culturele identiteit en dat zal de N-VA niet kunnen tegenhouden.

Maar het gaat ook gepaard met verlies aan biodiversiteit, met het opsouperen van fossiele bronnen, met een menselijk gedrag dat anachronistisch is. De memetische evolutie heeft de genetische al lang ingehaald. En dat alles is statistisch beschouwd helemaal geen ‘slecht’ gegeven. Tenslotte heeft onze soort tot nog toe een indrukwekkend parcours afgelegd. Alleen moeten we ervoor zorgen dat we niet in onze eigen voet (lees: aarde) schieten.

Homeostatische functie

Want tot nader order zijn wij zowel in ons ontstaan als evolutie volledig van haar afhankelijk, en zij op haar beurt van de zon. We moeten terecht heel bekommerd zijn om haar welzijn. Niet dat de aarde er slaap om laat. Beschouw haar als een organisme als je wil. Elk organisme zoekt naar een evenwicht, heeft een homeostatische functie die bij verstoring aanpassingen doorvoert.

Dat is wat de aarde ook doet en altijd zal blijven doen, onafgezien de gevolgen voor alles wat op haar leeft en gedijt, uit haar voortkomt en weer van gedaante verandert. Zoals een goed mens, of zal ik zeggen dier, betaamt, moeten we in de eerste plaats aan onszelf — ik bedoel hier de mensheid en niet de ‘Vlaming’ — denken. Maar dat betekent in de huidige omstandigheden dat we er alle belang bij hebben de homeostatisch klok van onze aarde niet te veel op hol te laten slaan.

Geen precedent

Dat is geen doemdenken maar feitelijke realiteit. Tenslotte zijn wij als soort ontstaan en tot bloei gekomen onder een ander evenwicht dan het welke zich nu begint te vormen. Zoals ik al aangaf is er geen precedent voor een geglobaliseerde menselijke cultuur in onze geschiedenis.

Uw argument dat de mens altijd de problemen heeft weten op te lossen klopt tot nog toe. Maar het klopt ook dat beschavingen opkomen, bloeien en vervallen. Hoe moet ik mij het verval van deze geglobaliseerde cultuur voorstellen? Of zullen we positief denken, en naar analogie met de precedentloze globale beschaving geloven in een eerste beschaving die niet tot verval komt?

Ik ben zo’n optimist maar zie één grote uitdaging en dat raadt u ondertussen wel: de klimaat- en milieuproblematiek is de sleutel om deze planeet leefbaar te houden voor deze nooit geziene beschaving.

Schuld en een nieuw ontwikkelingsmodel

Nee, ik denk niet dat we ons schuldig moeten voelen over die citytrip met het vliegtuig. Niet omdat we dan niet goed bezig zouden zijn, maar omdat het schuldconcept uit onze Vlaams christelijke cultuur nooit bevrijdend is geweest, maar integendeel een onderdrukkend machtsmiddel.

We moeten eerlijk durven en willen zijn door vast te stellen dat de energie nodig voor een vluchtig voldoen aan een verlangen naar een citytrip niet rationeel is. Onze technologieën om energie aan te wenden om deze verplaatsingen te realiseren zijn vooralsnog te beperkt en gebaseerd op planetaire roofzucht en broeikasgas emissies. We moeten ons zeker niet schuldig voelen, maar we moeten ook onze kop niet in het zand steken en aan struisvogelpolitiek doen.

Economische groei = vooruitgang?

U verwart, denk ik, twee zaken, stelt ze zelfs gelijk: economische groei en vooruitgang. U roemt het economische groeimodel. Terecht, want het heeft tot nooit geziene resultaten en een geglobaliseerde wereld geleid. Het is uw ‘religieuze en sectaire’ visie met het ‘no limits to growth’-sfeertje dat al zo lang op straat hangt dat het een beetje muf begint te rieken. Is dat paradigma ondertussen niet achterhaald?

En het economisch ‘krimpmodel’ waarover u spreekt is in mijn ogen hetzelfde model, de andere zijde van dezelfde medaille. In de natuur gaat alles in cycli, geen groei zonder krimp, geen bloei zonder verval, geen consumeren zonder consuminderen. Door krampachtig aan dit model te blijven vasthouden — die cycli, weet u wel, het verleden — luiden we de achteruitgang in en zetten we volle koers vooruit richting apocalyps, de menselijke weliswaar, de aarde blijft nog wel een paar miljard jaar verder draaien.

Nee, een nooit geziene beschaving vraagt om innovatieve ontwikkelingsmodellen, en niet het model dat
haar in het leven heeft geroepen. Dat leidt, zoals de geschiedenis toont, tot verval. Het model is voorbijgestreefd en verouderd, vrees ik, meneer De Wever. Een ‘vergiftigd’ geschenk.

Geen energietaboes

Waar haalt u trouwens dat de mensen brandstoffen hebben uitgevonden? Ze hebben energie die er al was ontdekt en op een slimme manier aangewend, dat wel, maar niet uitgevonden. Dat is allicht wat u bedoelde maar nogal ongelukkig verwoordde.

En als ik zeg dat we uitsluitend dankzij zonneënergie leven, direct en indirect, dan is dat geen fantasie maar een feit. Maar opnieuw geef ik u gelijk dat er geen taboes mogen zijn, ook niet wat betreft kernenergie. Als u zo positief bent ingesteld als u beweert, zou schone energie die ons noch met emissies noch met risicovolle productie noch met gevaarlijk afval opzadelt dan niet het prioritaire doel moeten zijn?

We hebben, om een woord dat u graag bezigt te gebruiken, een paradigmashift nodig. Een ontwikkelingsmodel dat geschikt is voor onze geglobaliseerde wereld. Dat model zal onder meer het enge economische denken, het ‘eigen volk eerst’, het NIMBY gedrag en het ‘no limit to growth’-idee moeten integreren en overstijgen.

Memen en genen

De grote uitdaging waar we voor staan is die van het verschil in snelheid tussen genetische en memetische evolutie. Maar om dan zoals u te geloven dat mensen hun gedrag niet kunnen aanpassen, daar weiger ik me bij aan te sluiten en neer te leggen.

In die visie toont de mens zijn oorspronkelijke gelaat, dat van een wild, onbeteugeld dier dat te pas en te onpas een vliegtuig neemt om zijn door het economisch groeimodel onverzadigbare honger te stillen. Het
gaat hierbij niet over schuld, maar over eerlijkheid die zijn hedonistische driften kan aanpassen aan de realiteit.

Dit primaat van de memen op de genen, dat ik voorsta, maakt het wel mogelijk dat de mens zijn gedrag kan aanpassen. Daarin ligt het optimisme van de klimaatbetogers die u bestempelt als doemdenkers, terwijl u zelf denkt dat de mens zijn gedrag niet kan aanpassen.

Wie denkt hier eigenlijk doem?

Zoals alle politici staat en valt u met uw electoraat. Misschien dat er in dat van u inderdaad veel rondlopen die het heel lastig hebben om hun gedrag aan te passen en blijft u daarom met hetzelfde oude recept koken.

Maar als een voldoende grote groep mensen bepaalde memen gaan doorvoelen en doordenken, dan gaan ze die ook doorleven en hun gedrag aanpassen. En de politiek zal volgen, zeker als de rijke bovenlaag tot dit inzicht mag komen.

Ik ben optimistisch dat het dat is dat nu stilaan gaat gebeuren. Als die kritische massa bereikt wordt, gaat het proces van gedragsverandering onhoudbaar verder. Daarvan kan u ook talrijke voorbeelden vinden als u naar het verleden kijkt, om enkele te noemen: afschaffing van slavernij, invoering van algemeen kiesrecht, bescherming van mensenrechten. Het lijstje doorheen de menselijke geschiedenis is eindeloos.

Waarachtig optimisme

Ik geloof dat de mens in staat is om, simplistisch voorgesteld, zijn ideeën, zijn memen, te laten primeren op zijn instincten, zijn genen. Dat is waarachtig optimisme. Dat betekent onder meer een ruimere visie dan puur economische groei en eigen cultuur eerst.

Een visie die de grootst mogelijke geluks- en harmoniegroei voor alle wezens over alle naturen en culturen heen beoogt, waarbij onverdraagzame, conservatieve, angst- en genetisch gestuurde ideeën als ‘eigen volk eerst’, NIMBY, welvaartsverlies, ‘werken voor geld’ en dergelijke, overstegen worden.

Gedragsevolutie uit zelfbehoud

Het menselijk vernuft moet daartoe in staat zijn door het aanwenden van haar technologieën, maar ook door haar bewustwording en bereidheid haar gedrag aan te passen. Want economische groei en welvaart leidt aanvankelijk naar meer geluk, maar dat positief verband blijft niet opgaan. Op dat punt gekomen, moet onze mentale wereld, die van de memen, zorgen voor ons geluk en welzijn, en die kring van geluk breidt zich steeds verder uit, voorbij de enge grenzen van het louter egoïstische geluk. En als de materiële behoeften daarbij moeten bijgesteld worden, dan gaat het niet meer over levens- of levensgeluk-noodzakelijke zaken, maar over een citytrip per vliegtuig.

Zoniet bestaat de kans dat we eindigen zoals de buxusmotten die de hele plant waarop ze leven opvreten tot het laatste blaadje, tot de laatste plant, om dan verbaasd en roemloos ten onder te gaan. Terwijl wij als mensheid toch de ambitie mogen hebben te evolueren tot een puur geestelijk wezen. Zeker als we ook de aarde willen overleven en overstijgen.

En waarom zouden we die ambitie niet mogen koesteren. Over optimisme gesproken. En wie heeft er nog
vliegtuigen en andere economische verwezenlijkingen nodig eenmaal we vergeestelijkt zijn, meneer De Wever?

Met optimistische groet