De liberale rechtsstaat van Othman El Hammouchi

Men zegt wel eens dat popgroepen maar een paar liedjes maken en dat de rest van hun oeuvre bestaat uit variaties op die basisdeuntjes. Misschien geldt iets vergelijkbaars voor denkers of intellectuelen. Van Othman El Hammouchi kan men in elk geval stellen dat veel van zijn opiniestukjes variaties zijn op de idee dat ‘de’ liberale rechtsstaat per definitie een maximale vrijheid toestaat aan moslims om hun religie te beleven in de publieke ruimte, los van andere consideraties, zoals de neutraliteit van de staat of het ‘vivre ensemble’. Week na week herhaalt hij die boodschap, ad nauseam. Maar houdt ze eigenlijk wel steek?

Grondrechten

In een recente opiniebijdrage constateert El Hammouchi bijvoorbeeld dat de juridische invulling en toepassing van fundamentele grondrechten problematisch en inconsistent is. Dat was ook de vaststelling van de auteurs tegen wiens opiniestuk hij reageert: Hendrik Vuye en Veerle Wouters spreken in verband met de weinig coherente uitspraken van het Europees Hof van de Rechten van de Mens en het Mensenrechtencomité van de Verenigde Naties zelfs over een heuse mensenrechten-kermis. Vandaar dat El Hammouchi besluit om, voor de zoveelste keer, te focussen op ‘de onderliggende filosofische argumenten’ in plaats van op rechtbanken en verdragen.

Daarop volgt de zin: ‘In deze staatsvorm verbindt de overheid zich ertoe de individuele vrijheid te maximaliseren binnen de perken van de openbare orde en gelijke rechten.’ Ik veronderstel dat El Hammouchi met ‘deze staatsvorm’ de liberale rechtsstaat bedoelt. Eigenaardig genoeg stelt hij vervolgens dat zijn maximalistische invulling van dit begrip opgenomen is in de grondwet en ‘bindende verdragen.’ We zouden het toch hebben over onderliggende filosofische argumenten, niet over verdragen en rechtbanken?

Trouwens, dat beginsel staat niet eens met zoveel woorden in de Belgische grondwet. Onder titel 2, ‘De Belgen en hun rechten’ worden enkel een hele reeks vrijheden en andere rechten en fundamentele beginselen opgesomd, zoals de afschaffing van de doodstraf, de onschendbaarheid van de woning en het recht op een menswaardig leven.

Liberale rechtsstaat

Terug naar de filosofische invalshoek dan maar. Of beter: naar El Hammouchi’s invalshoek. Hij vindt dat er, volgens zijn specifieke invulling van de liberale rechtsstaat, geen ‘onze’ manier van leven is: ‘Iedereen bepaalt die voor zichzelf, hoe aanstootgevend ze ook mag zijn.’ Juridische restricties op de individuele vrijheden op basis van ‘vivre ensemble’ zijn principieel ongeoorloofd. Anders is het geen liberale rechtsstaat meer. Neen, mijnheer El Hammouchi. Dat druist enkel in tegen jouw arbitraire invulling van de liberale rechtsstaat. Maar dat begrip kan dus ook anders en minder dogmatisch ingevuld worden.

In het geval van Leyla Sahin, de vrouw die geneeskunde studeerde aan de universiteit van Istanboel, oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bijvoorbeeld dat de overheid als een ‘neutraal organisator’ van de samenleving moet zorgen dat de verschillende religies en opinies kunnen samenleven. Om dit doel te verwezenlijken kunnen beperkingen worden opgelegd aan de vrijheid van godsdienst, zoals het dragen van een hoofddoek aan een universiteit.

De simpele waarheid is dat het begrip ‘liberale rechtsstaat’ van oudsher in elke liberale rechtsstaat enigszins anders ingevuld wordt. Groot-Brittannië is bijvoorbeeld een stuk liberaler dan Frankrijk, wat mede verklaart waarom het zo’n aantrekkingskracht uitoefent op migranten en in het bijzonder op moslims. Dat was een van de lessen die Jan Leyers leerde tijdens zijn onderzoek van de islam in Europa. Hoe moslims in Europa zich voelen, bleek enorm te verschillen van land tot land: ‘In Groot-Brittannië zegt elke moslim je: dit is het beste land ter wereld, hier kunnen we doen en zeggen wat we willen. Da’s heel anders dan bijvoorbeeld in Frankrijk. Daar is de mentaliteit: we willen van iedereen een Fransman maken.’ Anderzijds is de Britse smaadwet zo streng dat organisaties voor de vrijheid van meningsuiting aandringen op een hervorming.

Rechten en vrijheden

Fundamentele mensenrechten afschaffen of niet meer toepassen, gaat te ver. Daar heeft El Hammouchi gelijk, maar verder heeft een land behoorlijk wat ruimte bij de invulling van rechten en vrijheden. In die zin zijn de grondrechten, in tegenstelling tot wat hij beweert, wél een buffet. Het voornaamste is dat de rechtsstaat democratisch is, niet dat ze zo liberaal mogelijk is of een maximale invulling geeft aan het recht op een menswaardig leven.

Niemand zal het recht ontkennen van bepaalde groepen om zich, onder meer via vaak bizarre kledij en dito rituelen, af te zonderen van de ruimere samenleving, of het nu gaat om Hell’s Angels, de amish, orthodoxe joden, hippies of moslims. Die vrijheid is wat mij betreft echter niet absoluut, zelfs niet als het om religieuze groeperingen gaat. Andere overwegingen, waaronder de neutraliteit van de overheid, de openbare veiligheid, gelijke rechten en plichten voor vrouwen en mannen, en het ‘vivre ensemble’ kunnen ze aan significante beperkingen onderhevig maken. Iets waar één van de grondleggers van de Verlichting, Baruch Spinoza, trouwens ook al voor pleitte. Het is aan een samenleving of haar democratisch verkozen vertegenwoordigers om te bepalen hoe groot of klein die beperkingen zijn, niet aan een filosoof en zeker niet aan een apologeet van één specifieke godsdienst die zich in dezen voordoet als neutraal filosoof.