Ludger Kühnhardt reflecteert over ‘het globale tijdperk’

De titel van zijn in 1983 bij Karl Dietrich Bracher behaalde doctoraat verraadde al iets van de grote samenhangen die Ludger Kühnhardt zijn leven lang als academicus, publicist en politiek ‘adviseur’ op het spoor zou zijn. Zijn Die Flüchtlingsfrage als Weltordnungsproblem getuigde al van een universele blik op een moment dat migratie en globalisering nog ‘Fremdwörter’ waren voor een samenleving die in de schaduw van de Koude Oorlog leefde.

Journalist

Ludger Kühnhardt leerde ik in 1980 als piepjonge student kennen aan de Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn. De drie jaar oudere studiegenoot was pas begonnen met de studie van filosofie, geschiedenis en politieke wetenschappen, maar had al een indrukwekkend palmares als journalist behaald. Voor de Deutsche Zeitung/Christ und Welt (later gefusioneerd met het gezaghebbende christelijke weekblad Rheinischer Merkur) had hij al de halve wereld rondgereisd en bekende staatslieden als Indira Gandhi en Robert Mugabe geïnterviewd. Hij had er bovendien een halfjarig verblijf in Tanzania als ontwikkelingshelper op zitten.

In de praktijk van zijn vader, een arts uit Ibbenbüren (Nedersaksen), had hij eerder al een voorsmaakje van de wijde wereld gekregen dankzij stagiairs uit India. Ondanks die ‘Weltgewandtheit’ had Ludger Kühnhardt ook oog voor kleinere regio’s en culturen; dat mocht ik ervaren toen hij samen met twee Duitse vrienden in april 1981 met uw dienaar door Vlaanderen toerde. In de jaren ’90 en 2000 hield hij ook nog gastvoordrachten aan wat toen nog achtereenvolgens Handelshogeschool en Lessius Hogeschool heette (thans KU Leuven/Campus Antwerpen).

Wetenschap en praktijk

Na zijn Habilitation — een bijkomend doctoraat voor wie verder wil gaan als academicus — met als titel Die Universalität der Menschenrechte. Studie zur ideengeschichtlichen Bestimmung eines politischen Schlüsselbegriffs werkte hij van maart 1987 tot juni 1989 als ‘Redenschreiber’ voor bondspresident Richard von Weizsäcker. Na enkele academische opdrachten kon hij in 1991 de Lehrstuhl für wissenschaftliche Politik van de Universiteit Freiburg bekleden als opvolger van Wilhelm Hennis (zie portret in Doorbraak).

In 1997 kwam Kühnhardt terug naar de universiteit Bonn, om er het Zentrum für Europäische Integrationsforschung op te richten en te gaan leiden. Nu, 26 jaar directeurschap en tientallen gastcolleges aan evenzoveel buitenlandse universiteiten later, en met 56 boeken als auteur en 85 als editor op zijn actief, neemt Kühnhardt de tijd om terug te blikken op zijn indrukwekkende carrière. Hij doet dat als ‘Herausgeber‘ (editor) met het vuistdikke Im Gespräch bleiben: Politische Wissenschaft und berufliche Praxis, de bundeling van alle voordrachten die doctorandi van hem gehouden hebben tijdens de vier fora van de Freiburger Politikdialog (tussen 1994 en 1997) en de zestien fora van het Bonner Europakolloquium (van 1998 tot 2023).

Christelijk geloof

Ook deze titel verraadt weer veel over de denkwereld van Kühnhardt. Het gesprek, het onbevangen discuteren met elkaar, maakt wezenlijk deel uit van de beschaving. Menselijke contacten en dialoogmomenten onderhouden zoals dat gebruikelijk was aan de Duitse universiteiten — vroeger meer dan nu — draagt in de woorden van de editor ‘die Schönheit der antiken Idee der Universitas’ verder (blz. 5). Politieke wetenschap weerom mag niet tot steriele theorie verworden; ze behoeft de toetsing aan de realiteit, ze dient ‘Weltverstehen en Welterklärung’ te zijn, de wereld te verstaan en te verklaren.

Kühnhardt sluit het boek af met de neerslag van een eigen voordracht (blz. 747-781). De titel Politikwissenschaft als Beruf. Zwischen den Zeiten. Zwischenbilanz und Ausblick is als een knipoog naar de beroemde voordracht Wissenschaft als Beruf (uit 1919) van Max Weber. Kühnhardt vat er de kern van wat hem bewoog in zijn denken én handelen — Theorie und Praxis! — in samen.

Het wezenlijke is zijn christelijk geloof. Beïnvloed door de ‘Katholische Soziallehre’ streeft de praktiserende katholiek Kühnhardt naar een samenleving waarin de menselijke waardigheid centraal staat, naar een wereld waarin vrijheid en sociale rechtvaardigheid heersen. Beïnvloed door het woord van de evangelist Johannes ‘Die Wahrheit wird Euch frei machen’ draagt hij de vrijheid van denken hoog in het vaandel.

Afschuw voor totalitarisme

Gesocialiseerd in de periode van de geestelijke wederopbouw van de Bondsrepubliek in de jaren ’60 van vorige eeuw leerde hij het totalitaire denken van de nationaalsocialisten (in een recent verleden) en van de communisten (in de DDR en de Sovjet-Unie om de hoek) te verafschuwen. ‘Der Glauben meiner Kindheit hat sich in mir bewahrt’ (blz. 766), ondanks alle gebreken van en in de Kerk, en daarom stelt hij niet zonder ironie en weer met een knipoog naar een andere grote denker, Ernst-Wolfgang Böckenförde, het ‘Kühnhardt-Diktum’ op: ‘Die Kirche lebt von Voraussetzungen — Gott —, die sie nicht einmal selber zerstören kann’ (‘De Kerk leeft van voorwaarden — God — die niet eenmaal zijzelf kan vernietigen’) (blz. 766).

Geopolitieke realiteit

Naast het geloof als ‘normatief draagvlak’ hebben ook de relatie Duitsland-Europa en de transformatie van de werelddelen in de richting van ‘Eén wereld’ zijn denken en werken bepaald. Kühnhardt laat zich bijzonder kritisch uit over het huidige Duitsland. De Duitse politiek beschikt niet meer over een innerlijk kompas; ze wordt niet meer aangedreven door een ‘normative Grundierung’. Een moraliserende toon en een ‘Empörungskultur’ — een ‘cultuur van de verontwaardiging’ — schragen de ‘Selbstkomatisierung’ (het zichzelf in coma brengen) van het politieke bedrijf (blz. 754).

Duitsland is een ‘Sanierungsfall’ (rijp voor sanering); politiek is er verworden tot ‘Klempner- und Reparaturbetrieb’ (loodgieterij en repareerwerk) (blz. 757). De Duitse politieke klasse had de zin voor de geopolitieke realiteit verloren; de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022 deed Duitsland ontwaken in ‘een wereld, waarin de Duitse illusies en dromen geen overlevingskans meer hebben’ (blz. 757).  De westerse vooruitgangsidee wordt geconfronteerd met ‘contra-universalisme’ dat religieus van aard kan zijn (het islamisme) of machtspolitiek (China en Rusland) (blz. 769). Dat sterkt Kühnhardt in zijn opvatting dat ‘wij Europeanen’ alleen met de hulp van NAVO en Europese Unie (EU) als een ‘macht onder machten’ kunnen blijven bestaan (blz. 758).

Wereldorde

De coronapandemie heeft volgens Kühnhardt in 2020 in de ware zin van het woord  ‘das globale Zeitalter’ (het globale tijdperk) ingeluid. Tot dan toe zouden alle begrippen met het voorvoegsel ‘wereld-’ — zoals wereldoorlog, wereldcrisis, wereldeconomie — slechts voor een deel of delen van de wereld hebben gegolden. Sindsdien teisteren gevaren — pandemieën en imperialisme zoals het Russische (en het Chinese) met een globale uitwerking — de hele wereldorde. De periode 1914 tot 2020 bestempelt Kühnhardt daarom als een ‘Zwischenzeit der Weltgeschichte’.

In zijn tekst — als het ware het politiek-filosofisch testament van de man die op 4 juni 2023 zijn 65^ste verjaardag vierde — blikt hij terug én kijkt hij tegelijk vooruit vanonder ‘die Fahne der Menschenwürde’ (het vaandel van de menselijke waardigheid), want: ‘Diese Fahne ist die größte Kampfansage an jedwedes totalitäre Denken’ (‘Dit vaandel betekent de grootst denkbare strijdverklaring aan het adres van eender welk totalitair denken’) (blz. 778).

Bibliografie

Ludger Kühnhardt (Hrsg.), Im Gespräch bleiben: Politische Wissenschaft und berufliche Praxis. Freiburger Politikdialog/Bonner Europakolloquium (1994-2023), Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 2023, 792 blz.