Macht of ondergang?

Als geen ander belichaamt de Duitse bondskanselier de ‘Wille zur Macht’, om het beroemde, raadselachtige woord van de dichter-filosoof Friedrich Nietzsche aan te halen. Twaalf jaar al staat Angela Merkel aan het roer van het Duitse regeringsschip, en als er geen kink in de kabel komt, begint ze voor Pasen aan haar vierde ambtstermijn. De kanselier van lopende zaken, die tegelijk voorzitter is van de CDU, de christendemocratische partij, heeft immers op 7 februari 2018 — bijna vijf maand na de Bondsdagverkiezingen — een regeerakkoord met de sociaaldemocraten (SPD) beklonken.

Een zorgeloze regeertijd gaat Merkel echter niet tegemoet. De kritiek op haar beleid zwelt aan, van buiten en van binnen de eigen rangen. De Duitse pers wendt wat graag de dramatische term ‘Kanzlerinnendämmerung’ aan, de deemstering van de (vrouwelijke) kanselier – een reminiscentie aan de opera ‘Götterdämmerung’ (godendeemstering) van Richard Wagner. De geschiedenis en de politieke cultuur van Duitsland worden gekenmerkt door het spanningsveld tussen ongebreidelde macht en totale ondergang. Gaat dit ook op voor Angela Merkel? Twee gevaren bedreigen haar positie. Gevaren die uitgaan van de SPD, haar coalitiepartner, en de CDU/CSU, de zogenaamde ‘Union’ van de twee christendemocratische partijen.

‘Middelgrote coalitie’

De SPD is verscheurd. De partij zakte bij de Bondsdagverkiezingen van 24 september 2017 met 20,5% naar een historisch dieptepunt. Martin Schulz, de aftredende SPD-voorzitter, die haar toen had uitgedaagd, verzaakte kort na het afsluiten van het regeerakkoord aan de portefeuille van minister van Buitenlandse Zaken.  Vele mandatarissen en leden van de partij lusten hem rauw omdat hij de SPD door zijn zigzagkoers in een bestaanscrisis heeft gestort. Zijn verbitterde zuster noemde de SPD een slangenkuil. Met zo een verwonde coalitiepartner regeren vormt een risico voor de CDU en haar Beierse zusterpartij CSU. De Grote Coalitie (GroKo) zoals een regering van christen- en sociaaldemocraten wordt genoemd, heeft duidelijk haar naam gestolen. Waar de twee politieke, met elkaar regerende families in 2013 samen nog goed waren voor 67,2 % van de stemmen, haalden ze in 2017 nog maar 53,4%. Ze vormen dus eigenlijk een kleine GroKo. Middelgrote Coalitie zou een betere naam zijn.

Schuldenunie

Merkel zit bovendien opgezadeld met een nieuwe, voor haar ongewone uitdaging. Vanuit eigen rangen stijgt steeds luidere kritiek op jegens haar beleid én haar persoon. In het verleden kwam er ook weleens kritiek voor. Er waren partijgenoten die vonden dat ze de conservatieve basiswaarden van de CDU met de voeten trad. Er waren mandatarissen van de CDU en vooral van de CSU die haar vluchtelingenbeleid niet konden pruimen, en haar ook verantwoordelijk achtten voor het spectaculaire groeien van de rechts-nationalistische Alternative für Deutschland (AfD), in feite de ‘Alternative’ voor haar ‘Willkommenskultur’ tegenover meer dan een miljoen vluchtelingen en migranten. Die kritiek bleef grotendeels binnenshuis zolang de verkiezingen het sluiten van de rangen vereisten. Dat de CDU/CSU met 32,9% aan zet was voor de regeringsvorming, suste de gemoederen.

Na de bekendmaking van het regeerakkoord was het uit met de interne rust. Vele christendemocraten vonden dat het akkoord te veel de ‘handtekening’ van de SPD droeg. Wat echter de meeste kritiek uitlokte, was de verdeling van de ministerposten. De CDU kreeg onder andere Defensie, Landbouw en Economie, maar niet de posten die er echt toe doen of prestigieus zijn. De CSU sleepte het ministerie van Binnenlandse Zaken in de wacht, de SPD de ministeries van Financiën, Buitenlandse Zaken, Justitie en Sociale Zaken. Onbegrijpelijk, zeggen vele CDU-politici, is het dat Financiën als kernministerie en symbool van soliditeit  — voor het eerst weer sinds 2005-2009– aan de sociaaldemocraten wordt overgedragen. Toen Wolfgang Schäuble (CDU) die portefeuille nog beheerde, waren de christendemocraten zeker van een streng beleid, in Duitsland en de Europese Unie (EU). Nu vrezen ze dat de EU met de SPD op Financiën gaat veranderen in een schuldenunie. Ze begrijpen niet dat de CDU/CSU, die 12% meer behaalde dan de SPD, zich heeft laten rollen. Merkel geeft toe dat het ‘schmerzlich’ (pijnlijk) is, maar zegt dat ze de SPD anders niet aan boord had kunnen houden.

Toekomstdebat

Binnen de CDU leeft dan ook het gevoel dat het Merkel enkel en alleen te doen was om het behoud van haar macht. De prijs die de partij betaalt voor de regeringsvorming zou te hoog zijn. Volgens de historicus Andreas Rödder (Universiteit Mainz) toont het aan dat de CDU ‘inhoudelijk uitgeput‘ is. De oude zwaargewichten zijn weg en er zijn geen nieuwe ideeën meer. Zelfs de als braaf bekend staande jongerenafdeling van de CDU eist nu een programmatische en inhoudelijke vernieuwing van de partij. Het debat om de toekomst van een CDU ná Merkel is begonnen.

Merkel is natuurlijk nog niet uitgerangeerd. Ze klampt zich vast aan de macht, zoals haar interview met de openbare omroep ZDF op zondagavond aantoonde. Kritiek op haar politiek wimpelt ze af met de opmerking dat er geen alternatief is. Het is of Merkel of de instabiliteit die met nieuwe verkiezingen gepaard gaat. ‘Weiter so’, luidt haar credo, waar de partij snakt naar een nieuw geluid. De opstandigheid binnen haar partij komt rijkelijk laat. Merkel heeft haar vroegere coalitiepartners, de sociaaldemocratische SPD en de liberale FDP, naar de ondergang geleid. Nu leeft de vrees dat de CDU eenzelfde lot te wachten staat, dat het ‘verder zo’ het ‘begin van het einde van de volkspartij CDU’ is, om Carsten Linnemann, voorzitter van de middenstandsorganisatie, te citeren. Nog eens vier jaar Merkel? Een route die loopt van Nietzsche (Macht) naar Wagner (Deemstering)?

Dit stuk verscheen ook op www.knack.be.