Negen jaar lang mocht Marc Bossuyt het asielbeleid in dit land mee vorm geven. Daarna ging hij aan de slag als rechter en voorzitter van het Grondwettelijk Hof. In zijn pas verschenen boek Tussen Demagogie en Hypocrisie houdt hij het nationale en Europese asiel- en migratiebeleid tegen het daglicht, en daarbij spaart hij niet bepaald de kritiek. ‘De huidige aanpak is onhoudbaar.’

Toen Marc Bossuyt in november 1987 aantrad als allereerste commissaris-generaal voor de Vluchtelingen en Staatslozen in ons land, kreeg België jaarlijks zowat 4.000 asielaanvragen te verwerken. In 2021 waren dat er net geen 26.000. Die steile groei illustreert beter dan wat ook de omvang van de vluchtelingenproblematiek waarmee dit land – en bij uitbreiding heel West-Europa – nu al decennialang geconfronteerd wordt. In zijn bijzonder lijvig en goed gedocumenteerd boek blikt Bossuyt niet enkel terug op zijn eigen beleidservaringen, hij blikt ook vooruit. Zijn conclusie laat aan duidelijkheid niets te wensen over: we zijn veel te naïef in Europa.

U opent uw boek met ‘een aantal asielmythes die ontrafeld moesten worden’ toen u aantrad als commissaris-generaal (In die functie moest hij beslissen of asielzoekers die in ons land aankwamen ook daadwerkelijk in aanmerking kwamen voor de vluchtelingenstatus, FMI). Welke van die mythes leven tot vandaag nog altijd voort?

Marc Bossuyt: ‘Het eeuwige probleem waar je als politicus of ambtenaar in dit domein mee af te rekenen krijgt, is de afweging tussen al die individuele gevallen en schrijnende verhalen enerzijds en het algemeen belang en beleid dat daaruit voortvloeit anderzijds. Het is vrij duidelijk dat quasi iedereen die naar ons land wil migreren er daadwerkelijk voordeel bij heeft om hier te kunnen blijven. Maar zo’n beleid is in praktijk onhaalbaar, omdat je dan al snel op het gelijkheidsbeginsel zou botsen: iedereen die in eenzelfde situatie zit, heeft ook recht op eenzelfde behandeling.’

‘We kunnen hier natuurlijk geen miljoenen migranten opvangen, maar als beleidsmaker krijg je wel af te rekenen met ngo’s of advocaten die zich voor al die individuele gevallen inzetten. Zij zien het bredere kader niet. Een beleid kan niet drijven op emotie, het moet gestoeld zijn op ratio en op duidelijke, houdbare regels. In mijn periode als commissaris-generaal ben ik al snel het belang van de aantrekkingskracht van een bepaald beleid als triggerende factor voor migratie gaan inzien. Van zodra je de deur op een kier zet, bijvoorbeeld voor migranten die een bepaald land of regime ontvluchten, wordt die deur al snel wijd open geduwd.’

We leven anno 2022 in een emocratie, waarin sterke emoties ook steeds meer het handelen van politici én de media bepalen. Is het vandaag een stuk lastiger geworden om een consequent en rechtvaardig asielbeleid te voeren?

‘Ongetwijfeld. Beelden worden vandaag veel sneller en gemakkelijker verspreid dan vroeger. Dat maakt het er voor politici niet eenvoudiger op om een rechtlijnig en consequent beleid te voeren. Daar komt nog bij dat mensen die er dertig of veertig jaar terug nooit aan zouden hebben gedacht om naar België te trekken en hier asiel aan te vragen, dat vandaag wél doen. Herinner je de Sovjet-inval in Afghanistan begin jaren ’80. Als gevolg daarvan vluchtten toen miljoenen Afghanen naar buurlanden Pakistan en Iran, maar in eigen land zagen we amper een Afghaanse vluchteling. Vergelijk dit met de burgeroorlog in Syrië, toen een miljoen Syriërs en anderen ook richting West-Europa trok.’

‘Mensen reizen vandaag niet enkel veel vlotter, ook de Europese Schengen-afspraken hebben Europa veel aantrekkelijker gemaakt. Eens je de Schengen-zone bent binnengeraakt, kan je quasi onbeperkt heel Europa doorreizen. Last but not least komen er nu ook veel meer mensen in aanmerking voor internationale bescherming. De zogenaamde subsidiaire bescherming van onder meer oorlogsvluchtelingen maakt dat nu in één klap honderdduizenden mensen automatisch in aanmerking komen voor internationale bescherming.’

‘Vroeger was de typische vluchteling min of meer een held: iemand die  bereid was zijn leven of minstens zijn fysieke integriteit of vrijheid te riskeren voor zijn politieke overtuiging. Welnu, ik kan je verzekeren dat dit soort mensen niet zo dikgezaaid loopt.’

Waarom is die subsidiaire bescherming er dan gekomen?

‘De rechtspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in Straatsburg heeft daarin een grote rol gespeeld. Op een gegeven moment heeft dat EHRM beslist dat het niet langer geoorloofd was om iemand terug te sturen naar een bepaald land waar hij of zij het risico zou lopen slecht behandeld te worden.’

‘De EU heeft daarop de subsidiaire bescherming ingevoerd. Die is in mijn ogen terecht voor mensen die in hun land van herkomst de doodstraf of foltering riskeren, maar die geldt nu dus ook voor iedereen die bijvoorbeeld af te rekenen krijgt met een gewapend conflict. In dat geval gaat het uiteraard om miljoenen mensen.’

Dat klinkt bijzonder actueel: we zijn vandaag toch ook bereid om miljoenen vluchtelingen uit Oekraïne om die reden opvang te bieden, hoewel zij vaak ook niet persoonlijk met de dood of foltering bedreigd worden?

‘Dat klopt, maar het grote verschil is dat het om mensen gaat die relatief dicht bij ons wonen, en waarmee we ons dus ook veel gemakkelijker identificeren. Dit geldt veel minder of helemaal niet voor mensen die afkomstig zijn uit andere continenten en op hun vluchtroute richting België eerst ook nog allerlei andere en veilige landen doorkruisen.’

‘Onze bevolking reageert niet toevallig heel anders op de toevloed vanuit Oekraïne dan op de vluchtelingenstroom vanuit het Midden-Oosten in 2015. We stellen ook vast dat het merendeel van de Oekraïners er zelf voor opteert om in de buurlanden onderdak te zoeken.’

Is die subsidiaire bescherming vanuit politiek oogpunt bekeken dan een blunder geweest?

‘Het heeft de zaken minstens flink bemoeilijkt. Daar komt nog bij dat de vaak zeer omslachtige procedure om de individuele dossiers van asielzoekers te onderzoeken en hen vervolgens te erkennen het haast onmogelijk maakt om snelle beslissingen te nemen.’

‘Mochten we in staat zijn om mensen die echt geen recht hebben op internationale bescherming snel te weigeren én hen vervolgens ook terug te sturen, dan lagen de kaarten wellicht anders. Maar de combinatie van enerzijds een veel grotere toestroom aan asielzoekers en anderzijds het onvermogen om die aanvragen snel te behandelen, maakt dat we stilaan in een onhoudbare situatie zijn beland.’

‘Het huidige Europese asielmodel overleeft alleen nog dankzij de medewerking van enkele buurlanden van de EU, die bereid zijn om vluchtelingen aan de de EU-grenzen tegen te houden. Maar daarvoor eisen zij uiteraard ook flink wat boter bij de vis. En bovendien stellen we ons zo ook bloot aan eventuele chantage van landen zoals Marokko, Libië, Wit-Rusland of Turkije

U legt ook de vinger op een andere wonde, in eigen land. Tientallen advocaten hebben in de vluchtelingenstroom een lucratief businessmodel ontdekt. Zij verdienen een stevige duit aan eindeloze procedures waarvoor de belastingbetaler dan vaak ook nog eens moet opdraaien?

‘Ik heb als jurist uiteraard heel veel respect voor de advocatuur, maar met heel wat ‘specialisten vreemdelingenrecht ‘is mijn ervaring toch eerder negatief geweest. Ik heb kunnen vaststellen hoe sommigen bijzonder ijverig dossiers blijven verdedigen waarvan zijzelf nochtans bijzonder goed beseffen dat er eigenlijk geen grond tot asielbescherming is. Het eeuwige argument is dan dat advocaten alles uit de kast mogen halen om de rechten van hun cliënten te verdedigen.’

‘In strafrecht begrijp ik dat ook, daar is het aan de overheid om te bewijzen dat iemand schuldig is. In asielprocedures ligt dit toch enigszins anders: het is aan de asielzoeker om aan te tonen dat hij terecht om internationale bescherming vraagt. De rol van de advocaat – waarvan de deontologie vereist dat hij in elke zaak optreedt als eerste rechter – is hier totaal verschillend. Wanneer de overheid dan probeert om een aantal achterpoortjes te sluiten die misbruik van het asielrecht faciliteren, schreeuwen diezelfde advocaten meteen moord en brand en stappen ze naar het Grondwettelijk Hof.’

U heeft het in uw boek ook onomwonden over een ‘vreemdelingenlobby’ in ons land?

‘Van bij mijn aantreden heb ik moeten vaststellen dat een aantal actiegroepen er niet voor terugdeinsden om me voortdurend te bekritiseren, zwart te maken of zelfs regelrechte onwaarheden te verspreiden over bepaalde dossiers. Asielzoekers die wij hadden teruggestuurd en zo de dood zouden hebben ingejaagd, bleken later plots springlevend weer op te duiken bijvoorbeeld.’

‘Ik kan alleen maar vaststellen dat ook heel wat media daar zeer vlot in meegaan, en niet zelden blijk geven van een zekere vooringenomenheid. Wat een asielzoeker of zijn advocaat vertelde, werd haast automatisch aanvaard, terwijl wij als overheid doorgaans maar weinig krediet kregen voor ons werk. Laat dit nu ook een van de redenen zijn waarom ik dit boek geschreven heb: de meeste mensen, waaronder ook politici, hebben echt een totaal verkeerd beeld van de werkelijkheid wanneer het over asiel en migratie gaat. Vandaar ook het belang van correcte cijfers.’

‘Net voor ik het commissariaat-generaal vaarwel zwaaide, heb ik opgevraagd hoeveel asielzoekers na een vernietiging van hun negatieve beslissing door de Raad van State toch nog erkend werden. Welnu, dat bleek er welgeteld één te zijn, over een periode van bijna tien jaar. Waar zijn we dan in hemelsnaam mee bezig? Almaar meer middelen en mensen inzetten, maar waarom? Dat is me ook steeds zwaarder gaan vallen: we deden er alles aan om de achterstand aan dossiers in te lopen, maar de kritiek op onze zogenaamd ‘te strenge aanpak’ bleef aanhouden.’

U waarschuwde in 1990 al voor de toen ongeziene instroom van voornamelijk Oost-Europese asielzoekers, omdat het in uw ogen vooral om economische vluchtelingen ging. Dertig jaar later hebben vooral de Afghanen, Irakezen en Afrikanen de Oost-Europeanen vervangen, maar zeker in die laatste categorie blijven de economische gelukszoekers stevig in de meerderheid. Hebben we dan in dertig jaar niets geleerd?

‘Je kan niet zeggen dat de situatie nu perfect vergelijkbaar is: begin jaren ’90 waren er echt golfbewegingen van bepaalde nationaliteiten, gaande van Indiërs en Pakistani tot Ghanezen en Nigerianen. Zij vroegen massaal asiel aan zonder daar enige aanspraak op te kunnen maken. Een beleid van snelle en kordate beslissingen heeft die golven telkens ook vrij snel kunnen inperken, wat meteen bewijst wat je met een doeltreffend beleid kan bereiken.’

‘Vandaag gaat het grotendeels over lastiger te beoordelen nationaliteiten, omdat de omstandigheden in belangrijke bronlanden zoals Afghanistan, Syrië of Irak uiteraard verre van florissant zijn. Tegelijk moeten we durven erkennen dat er nog altijd heel veel aanvragen binnenstromen van mensen die geen aanspraak kunnen maken op asiel in België. Vanuit hun perspectief bekeken kunnen zij zich hier haast altijd stevig verbeteren. Maar vergis je niet: het zijn niet de meest behoeftigen die hier komen aankloppen.’

Wat dan ook impliceert dat de druk vanuit Afrika – waar de bevolking explosief groeit en er stilaan ook een lagere middenklasse ontstaat – de komende jaren enkel maar zal toenemen?

‘Exact. Als we ons huidige beleid niet bijsturen, worden we de komende jaren zonder meer overspoeld.’

Wat is het alternatief?

‘Laat ons al beginnen met een minder dubbelzinnige boodschap uit te sturen naar mensen uit die landen. Politici trekken regelmatig naar daar om de lokale bevolking te overtuigen zeker niet naar Europa af te zakken. Dat zou immers gevaarlijk zijn en ook helemaal niet lonen.’

‘Maar laat ons eerlijk zijn: die politici vertellen de waarheid niet. Illegaal migreren loont heel vaak wél, omdat wij de drempels veel te laag leggen. Ook wanneer ze geen asiel krijgen, blijft de overgrote meerderheid van de illegale migranten hier hangen, en we kunnen hen weinig of niets in de weg leggen.’

Dat kan je onze politici bezwaarlijk verwijten: op enkele uitzonderingen na blijven de belangrijke landen van herkomst consequent weigeren om hun uitgewezen onderdanen opnieuw op te nemen.

‘Natuurlijk zijn we afhankelijk van die landen van herkomst. En net daarom moeten we ook veel zwaarder inzetten op de beveiliging en bewaking van de Europese grenzen om illegale migratie maximaal tegen te gaan. Het zogenaamde fort Europa heeft vandaag veel meer weg van een poreuze burcht, waar elk jaar opnieuw 600.000 illegale migranten door de mazen van het net glippen.’

‘Daarnaast moeten de 27 EU-lidstaten zich ook veel eensgezinder opstellen tegen die landen van herkomst als ze weigeren om eigen onderdanen terug te nemen. We moeten de krachten bundelen en zeker niet berusten in het idee dat we niets kunnen ondernemen tegen illegale migratie.’

Wie de Schengen-zone binnenraakt, krijgt automatisch een rode loper uitgerold naar 26 Europese landen. Zo’n uitgebreid gebied zonder noemenswaardige grenscontroles bestaat nergens anders op deze planeet. Zijn we als Europese Unie dan gewoon niet veel te naïef?

‘Absoluut. Enerzijds moeten we de grensbewaking veel strenger en efficiënter maken, anderzijds zouden we landen moeten toelaten om op eigen houtje nog regelmatig grenscontroles op te zetten in de strijd tegen illegale migratie. Het Europese Hof van Justitie in Luxemburg heeft dit zelfs verboden, en dat is ronduit absurd. Zo kan het dus niet verder, dat staat voor mij als een paal boven water.’

‘Een herhaling van wat er in 2015 gebeurd is, toen vele honderdduizenden migranten de EU binnentrokken, overleeft deze EU niet meer. In zo’n geval komt er in Frankrijk, Spanje, Italië of zelfs Duitsland gegarandeerd een regering aan de macht die beslist om uit de Unie te stappen. Ik ben er overigens ook rotsvast van overtuigd dat de Brexit nooit had plaatsgevonden als we in 2015 de deuren naar de EU niet volledig open hadden gezet.’

Hoe kijkt u aan tegen de Britse plannen om transmigranten die illegaal het land binnenkomen over te vliegen naar Rwanda om hen daar de asielprocedure te laten doorlopen?

‘Ik wil in deze niet meehuilen met de wolven in het bos. De huidige situatie is voor de Britten niet houdbaar: twee jaar geleden kwamen er zowat 2.000 transmigranten het Verenigd Koninkrijk binnen, vorig jaar waren het er al 28.000. Zijn Frankrijk en België bereid om die transmigranten allemaal terug te nemen? Nee? Wel, dan moeten we de Britten al zeker niet de les spellen. Boris Johnson moet dus wel andere pistes bewandelen.’

‘Daarnaast moeten we ook eerlijk zijn: de transmigranten die de oversteek naar het VK wagen, zijn eerst al door tal van andere veilige Europese landen gepasseerd waar ze weigerden asiel aan te vragen. Hoe oprecht is hun asielvraag dan? Hoeveel échte vluchtelingen zitten er in die groep? Het zullen er bijzonder weinig zijn. Dus lanceren de Britten nu dit idee, dat natuurlijk vooral bedoeld is om het aantal overtochten te reduceren. Laat ons dus niet meteen moord en brand schreeuwen, maar even de impact hiervan afwachten.’

Slotvraag: u bent en blijft jurist in hart en nieren. Moet u dan vandaag toch niet met spijt in het hart vaststellen dat de toegenomen macht en invloed van allerlei rechtscolleges er de voorbije jaren toe heeft bijgedragen dat politici almaar minder grip kregen op het migratiebeleid? Komen we af en toe niet vervaarlijk dicht in de buurt van activistische rechtspraak?

‘Ik ben al heel lang een criticus van de Straatsburgse jurisprudentie, en ik vrees dat het EHRM vooral in asielzaken stilaan het eigen graf aan het graven is. In de Verenigde Staten zag ik in de jaren ’80 al dat er statistieken werden bijgehouden over activistische rechters bij het hooggerechtshof. In België mag men daar blijkbaar niet over spreken.’

‘Voor alle duidelijkheid: het probleem met dit soort activistische rechtspraak zit niet bij de strafrechters, burgerlijke rechters of handelsrechters, wel op het niveau van Straatsburg, Luxemburg  of in eigen land soms ook het Grondwettelijk Hof of de Raad van State. De allerhoogste rechtscolleges dus, die zich niet zozeer over individuele gevallen buigen maar die zich met rechtspraak van algemene draagwijdte soms ook op politiek terrein begeven. Terwijl ook rechters uiteraard de scheiding der machten moeten respecteren.’