Martin Luther, rebel tegen Rome

Toen Martin Luther, professor in de theologie, op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen, zijn protestschrift tegen de door Rome georganiseerde aflaathandel, aan de deur van de slotkerk van het Duitse Wittenberg nagelde, had hij er geen flauw vermoeden van hoezeer deze ‘Thesenanschlag’ het gezicht van Europa zou veranderen. Luther leefde in een overgangstijd waarin vele nieuwe inzichten en ontdekkingen sociale omwentelingen teweegbrachten. De boekdrukkunst had in het midden van de 15de eeuw een revolutie in de communicatie ingeluid, de ontdekking van een nieuw werelddeel als Amerika het begin van de globalisering. De angsten en onzekerheden die met al die veranderingen gepaard gingen, zijn ook ons, mensen in het tijdperk van internet en voortschrijdende globalisering, niet onvertrouwd.

Woedende burger

Midden in die woelige dagen stond een man op die ‘Der Spiegel’ de eerste ‘Wutbürger’ noemt[i], de burger die zijn woede niet meer onder stoelen of banken stak. Het Duitse weekblad ziet in de 95 stellingen van Luther zelfs ‘een populistische kreet’ tegen de Katholieke Kerk die haar financiële macht gegrondvest had op de handel in aflaten. Luther kantte zich tegen de opvatting dat alleen de Kerk de zonden kon vergeven. Hij ontwierp een theologie van de genade waardoor de enkeling zich direct tegenover God moest verantwoorden. Die opwaardering van het individuele bleek ook uit de beroemd geworden woorden waarmee Luther zich in 1521 op de Reichstag in Worms verdedigde: ‘Hier stehe ich, ich kann nicht anders’. De religieuze en politieke gevolgen van Luthers onverschrokkenheid waren toen nog niet te overzien. Ze zouden leiden tot een scheuring binnen de westerse christenheid en tot de verwoesting van ‘Duitsland’ tijdens de Dertigjarige Oorlog een eeuw later, toen protestantse vorsten strijd voerden tegen de katholieke keizer. Een van zijn biografen noemt Luther een ‘Modernitätsverweigerer'[ii], iemand die afkerig stond tegenover de moderne tijd. De reformator moest niets hebben van het vroege kapitalisme, van rente en sociale mobiliteit. Als pleitbezorger van de godgegeven orde veroordeelde hij de boerenopstanden van 1525 en versterkte het geloof van de Duitsers in de staat, doordat de regionale protestantse vorsten aan het hoofd van hun landelijke kerk stonden in tegenstelling tot de bovennationale paus. Van katholieke zijde luidde de kritiek op Luther dat de Duitse statenwereld op het einde van de Middeleeuwen een opbloei kende die afgebroken werd door de confessionele strijd.

Eerbied voor het woord

De grootste verdienste van Luther ligt op het vlak van de cultuur. Terwijl hij zich na zijn excommunicatie schuilhield in de Wartburg bij Eisenach, vertaalde hij het Nieuwe Testament en lag zo mee aan de basis van de Duitse standaardtaal. Ook ontwikkelde het huis van de protestantse dominee zich tot een geestelijk middelpunt in de Duitse cultuurgeschiedenis. Talloze denkers, dichters en wetenschapslui groeiden als domineeskinderen op in een wereld waarin de eerbied voor het woord en de individuele verantwoordelijkheid voorop stonden. Ook al fulmineerde hij later tegen het christendom, toch noemde Friedrich Nietzsche het domineeshuis ‘das beste Stück idealen Lebens’. De gevolgen van de ‘klop op de deur’, daar in Wittenberg, mogen dan wel gemengde gevoelens oproepen, de figuur van de rebel Luther verdient de plechtigheden van het herdenkingsjaar dat op maandag 31 oktober 2016 begon met een feestelijke rede van Bondspresident Joachim Gauck in Berlijn en op de vijfhonderdste verjaardag van de ‘Thesenanschlag’ in 2017 zijn bekroning zal vinden.

[i] ‘Der erste Rebell der Neuzeit’, in: Der Spiegel, Nr. 44/29.10.2016

[ii] Willi Winkler, Luther. Ein deutscher Rebell, Berlin, 2016.

 

(Deze tekst verscheen eerder in de Mededelingen nr. 54 van het ADVN, www.advn.be)

Foto: (c) Reporters