Na de overstromingen in de Voerstreek: ‘Een echte Moelingenaar houdt rekening met de Berwijn’

In de zomer van 2021 trok Doorbraak naar Moelingen, het Vlaamse dorp dat ook deze week weer zwaar getroffen wordt door het water. Daarom leest u onze reportage over die vergeten watersnoodramp van toen hier opnieuw. 

‘Het komt nu al tot mijn middel. In 2018 kwam het boven de rand van mijn laarzen. Sinds 1998 hebben we het water alleen maar zien stijgen, telkens met twintig centimeter per keer. Wat we ertegen kunnen doen? Uitbaggeren! Meer zit er vrees ik niet in. Dat deed men vroeger continu, en dat hielp. Waarom doet men dat nu niet meer?’

Aan het woord is Mathieu Paggen, concierge van het Cultureel Centrum ‘De Voerpoort’ in Moelingen. De overstroming van zijn dorp laat een indruk na. Maar er is ook sprake van gelatenheid. ‘Dat de rivier Berwijn buiten haar oevers treedt is niet nieuw. De mensen weten dat ook. Maar de overstromingen volgen elkaar wel sneller op. Op een dikke twintig jaar tijd heeft het dorpscentrum al drie keer onder water gestaan.’

Ophaling grofvuil?

Surrealistisch genoeg, merken we daar een maand later niets meer van, op her en der een achtergebleven zandzakje na of nog wat huisraad op een oprit. Het had evengoed morgen gewoon ophaling van grofvuil kunnen zijn. De Berwijn is nu een fris kabbelend riviertje, met erg groene oevers. Nergens slingert nog rommel of plastiek. Doorheen de waterspiegel zie je vis zwemmen. Moelingenaren zijn trots op hun dorp, en daar zal een overstroming weinig aan veranderen.

‘Ik herinner me nog een negentigjarige boerin die, toen de Berwijn in 1998 voor de eerste grote overstroming sinds lang zorgde, vertelde dat haar vader haar altijd zei ‘dat hij vanop de deurdorpel in de Berwijn had kunnen pissen’. Dat kon enkel als de Berwijn buiten haar oevers trad, en door de dorpskern stroomde,’ vertelt Jean Duijsens, voormalig Voerens schepen en ex-voorzitter van de gemeenteraad. ‘Haar ouderlijk huis stond namelijk op het hoogste punt van het dorpsplein. Het toont aan dat overstromingen van de Berwijn niet abnormaal zijn.’

De waterstanden van de Maas

‘Het verhaal van Moelingen is het verhaal van de Berwijn, en overstromingen kwamen vroeger vaak voor. Ikzelf ben opgegroeid op een boerderij aan de monding van de Berwijn, op de grens met het Waalse Visé, aan de Maas. Mijn vader luisterde vroeger al naar de debieten van de Maas verder stroomopwaarts, die werden doorgegeven via de radio.

Als de sneeuw in de Ardennen begon te smelten, of het had veel geregend, dan wisten we dat we onze voorraden voor ons en voor de veestapel moesten aanvullen, want onze boerderij lag op een heuveltje omwald door grachten van een vroegere burcht, die dan vol water liepen. Soms zaten we zo een kleine week afgesloten van de bewoonde wereld, zonder telefoon.’

‘Maar wat nu gebeurt, is wel van een geheel andere orde,’ voegt Duijsens eraan toe. Vroeger was een debiet van 1400 m³ water per seconde in de Maas een hoge waterstand. Maar vorige maand op 16 juli liep er maar liefst 3125 m³ per seconde door de Smeermaas. Dat was ongezien, en de debieten van de Berwijn ook.’

‘Dat ook de Berwijn Moelingen heeft blank gezet, heeft niet alleen maar met een gebrek aan uitbaggeren te maken. Als we dit willen voorkomen, zullen er zware middelen ingezet moeten worden. Daardoor dreigt de Berwijn echter een deel van haar charme te verliezen.’

Bevers

Zeker, de Berwijn ís charmant. Het riviertje meandert nog in haar natuurlijke bedding, het betere bochtenwerk. Er is veel hoogteverschil tussen het hoger gelegen Waalse Dalhem, en het Voerense Moelingen, waardoor het stroompje zich ook een zeker bergallure aanmeet. Dat is uniek in Vlaanderen. In vergelijking met de buurrivieren in Limburg, de Jeker en de Demer zijn de Voerense rivieren, de Voer, de Berwijn en de Gulp snelstromende waterlopen. Maar deze goed geconserveerde idylle maakt dat, in de perceptie van flink wat mensen, natuurbeheer de bovenhand heeft, en er niet meer aan het welzijn van de mensen wordt gedacht.

En welzijn is hier erg concreet: geen water meer tot aan het middel krijgen.

‘De vereende pogingen om bevers opnieuw de Berwijn te laten bevolken zijn prachtig, en ook geslaagd,’ zegt Jean Duijsens, niet zonder een zekere ironie. ‘Maar de dammen die ze hebben gebouwd zijn weggespoeld vorige maand. De beverdammen werden door het koebrugje in Moelingen tegengehouden en vormden zo een nieuwe dam die de overstroming heeft verergerd.’

Begroting en bureaucratie

‘De verbreding van de bedding is gepland, maar zal niet volstaan. Je kan ook niet van het hele dorp overstromingsgebied maken, want dan gaan de huizen in waarde dalen. Mensen zullen zich moeten aanpassen aan overstromingen als ze hier willen blijven. Je kan veel zelf doen. Ik weet dat de verbreding van de Berwijnbedding al geruime tijd door de Vlaamse overheid is voorzien.

Je weet hoe dat gaat: tussen idee en uitvoering zit bureaucratie, en studiewerk, en een begroting die moet worden opgemaakt, en nog wat extra kosten die moeten worden voorzien… Dat maakt mensen een beetje radeloos. Eigenlijk zouden overstromingsproblemen moeten aangepakt worden met de ernst van een gaslek. Maar goed. De mensen weten ook al lang dat er hier veel overstromingsgebied is. Als je dan je mazouttank niet in de grond vasthaakt, dan moet je ook niet verwonderd zijn dat ze gaat drijven.’

Duijsens wijst erop dat er veel huizen zijn bijgekomen sinds de eerste grote overstroming sinds lang, in 1998. ‘We zullen moeten bijleren. Dat komt wel, nu men weer weet wat een overstroming is, en men vijf containers met kapotte huisraad heeft moeten vullen. Zoals in Pepinster is het hier gelukkig niet geweest. Maar dat wil niet zeggen dat er geen lessen kunnen getrokken worden.’

Gratis schlagers

‘Er is cohesie, en dat doet me deugd,’ zegt Albert Plusquin zichtbaar aangedaan. Hij woont in het Moelingse dorpscentrum. Plusquins huis is zwaar getroffen door de overstromingen. Toen het water hoog kwam te staan, hield hij zich bezig met een 80-jarige buurvrouw proberen in veiligheid te brengen. ‘Ze stond met een plastiek zakje een beetje verweesd in haar tuin naar het water te staren. Samen met hulpverleners hebben we haar moeten weghalen, want ze was verstijfd van schrik.’ Wanneer hij het vertelt, schiet Plusquins gemoed opnieuw vol.

Rondom ons weerklinkt luide schlagermuziek. Een maand na de overstromingen, kozen de lokale radiozender Omroep Voeren, de amateurtoneelvereniging en de Culturele Raad -met 63 aangesloten verenigingen- ervoor om een benefiet te organiseren op het Dorpsplein in Moelingen. Er is veel volk, de zon schijnt, de sfeer zit erin. Vele artiesten uit binnen- en buitenland treden hier gratis op. Zo ook de bekende Limburgse zangeres Beppie Kraft, en de Duitstalige Schlagerkoning Sven Ohne Girls. Op een drielandenpunt wonen heeft zo zijn voordelen.

‘Ze wilden allemaal gratis komen optreden. Ik denk dat ook de covidcrisis daar voor iets tussenzat,’ zegt Roger Duijsens. (‘Familie van? Waarschijnlijk enkele eeuwen geleden wel. De naam komt veel voor in de streek.’) ‘De opbrengst van de benefiet gaat niet rechtstreeks naar de getroffenen, en ook niet naar een goed doel. We gaan het in een noodfonds onderbrengen. Een fonds waarmee vrijwilligers tijdens volgende calamiteiten voedsel voor getroffenen en hulpdiensten kunnen kopen. Want dat was wat er nog beter kon vorige maand.’

Niet verkopen

Geen rechtstreekse stortingen aan getroffenen? ‘Nee, daar beginnen we niet aan, want daar komt heibel van. We voorzien het geld zodat we tijdens toekomstige rampen uit de voeten kunnen en een vrijwilligersleger kunnen onderhouden. Het echte zware werk moet je toch aan de hulpdiensten overlaten, en je moet dan ook niet in de weg lopen. Maar door nu al een fonds aan te leggen voor de eet- en drinknoden, hebben we toch al dat.’

‘En ja, we wilden ook het dorp kunnen samenbrengen. De mensen hebben behoefte aan samenzijn nu,’ voegt Roger Duijsens eraan toe.

Jong en oud genieten ondertussen van ritjes op tractoren, anderen deinen een beetje mee op de muziek. Er wordt vooral gepraat. Veel gepraat.

Rust

‘Er is voor 30.000 euro schade aan mijn huis,’ zegt Plusquin. ‘Toch denk ik er niet aan om het te verkopen. Het is het huis waarin ik ben opgegroeid, en dat ik na de dood van mijn ouders heb verworven. Het is een oud huis, en ik heb het voor de ramp ook al gerestaureerd, en dat ga ik nu opnieuw doen.’

‘Ik hoor dat er vele mensen weg willen, maar weet ook dat ze na deze ramp hun huis niet zo snel meer kunnen verkopen. We kunnen Moelingen niet afbreken. We zijn gewoon een deel van dit gebied, in goede en slechte tijden. Al snap ik de frustratie wel. Ikzelf heb mijn leeftijd. Maar zit maar eens als jong mens met een lening en kinderen in deze miserie. Want eens het water in je woonkamer staat, kan je opnieuw beginnen.’

‘Maar uiteindelijk,’ zo besluit Plusquin, ‘geeft de Berwijn toch ook rust. Moelingenaren zijn met deze rivier geboren, en ze zullen rekening met haar blijven houden.’

Nog debiet

Volgens Voerens burgemeester Joris Gaens zijn er na de ramp van vorige maand 140 gezinnen zwaar getroffen door de overstromingen. Dat is veel in een dorp met 860 inwoners. De plannen van de VMMa (Vlaamse Milieumaatschappij) om de Berwijn te verbreden, zullen grote overstromingen niet voorkomen. Daar is Gaens zich van bewust. ‘De verbreding moet kleine overstromingen bij een debiet van ongeveer 45m³ per seconde tegengaan. Een overstroming als die vorige maand, die normaal gezien maar eens in de 100 jaar voorkomt, brengt 90 m³ water per seconde. Dat is vijftig keer meer dan het debiet op een normale dag.’

‘De vertraging aan de werkzaamheden aan de Berwijn is ook deels te wijten aan het feit dat het een rivier van de eerste categorie is, die volledig door de VMMa beheerd wordt. Er komen veel boomstammen in terecht, en het duurt meestal lang eer de VMMa die eruit haalt. Soms doen we het ook gewoon zelf. De Berwijn stroomt ook maar een klein deel over Vlaams grondgebied: over het Waalse beleid hebben we weinig zeggenschap. Er komt wel overleg, want ook in Wallonië ziet men de ernst van een goede waterhuishouding nu in.’

‘Dit neemt niet weg dat de overstromingen van vorige maand niet tegengehouden konden worden,’ zegt Gaens. ‘Ik raad de mensen in overstromingsgebied daarom aan om zelf ook maatregelen te nemen. Je kan keldergaten dichten, een plaat voor de deuren plaatsen, en zandzakjes klaarhouden. Meer kan ik ook niet aanbevelen.’

Appartementen

De 33-jarige geograaf Gaens stond afgelopen zondag op de benefietactie tussen het volk, drankje in de hand. Hij is nog maar sinds begin 2020 burgemeester. Daarmee treedt hij in de voetsporen van de alom bekende Huub Broers, de man die in 2001 de Nederlandstaligen aan een politieke meerderheid hielp in het communautair getekende Voeren.

Gaens’ strijd is van een geheel andere natuur. De man is recreatief fietser, en kwam onlangs op een fietstocht voorbij Eupen en Limbourg aan de Vesder, niet gek ver van Voeren. Wat het water daar verwoest heeft, heeft ook op hem een diepe indruk nagelaten.

Al slaapt de taalkwestie in dit grensgebied nooit. Voor de goede verstaander: tijdens de benefiet werd er alleen Nederlands gehoord, en gesproken. Maar wie koopt de nieuwe appartementen aan het dorpsplein in Moelingen? Daar waar vroeger nota bene het 90-jarige boerinnetje woonde?