Na mislukte aanslag tegen Hitler kreeg verzetsstrijder uit roemrijk geslacht de strop

Een geheimzinnig bos op het Poolse platteland. Vlak naast een wegel een grijs steenblok met nauwelijks nog leesbaar de inscripties ‘Yorck’ en ‘1939’. Verderop een mausoleum met de inscriptie Nec cupias nec metuas (Begeer noch vrees). We bevinden ons in Oleśnica Mała of Klein-Öls, zoals het dorpje tot in april 1945 heette.

Verdreven

Het bos is het sindsdien met bomen en struiken overwoekerde park van het kasteel, het ‘Schloss Klein-Öls’, dat toebehoorde aan de Duitse adellijke familie Yorck von Wartenburg. Het steenblok gedenkt twee zonen die, gehuld in het uniform van de ‘Wehrmacht’, sneuvelden bij het begin van de Tweede Wereldoorlog. In het mausoleum bevinden zich de sarcofagen van roemrijke leden van het geslacht. Het slot is gedeeltelijk vervallen; in enkele ruimtes ervan huist een planteninstituut van de Poolse overheid.

Ooit was het een trefpunt van schrijvers en professoren van de universiteit van Breslau, dertig mijl noordelijker gelegen. Sinds de verovering door het Rode Leger in mei 1945 heet Breslau Wrocław. De Duitsers werden in die dagen uit Silezië verdreven, net zoals uit Pommeren en Oost-Pruisen, andere provincies van het verslagen Reich. Stalin dwong miljoenen Poolse mensen uit Oost-Polen zich te vestigen in de leeggekomen boerderijen en woningen van de ‘Vertriebenen’.

Bevrijdingsoorlogen

Hier tussen de bomen die het zicht op het slot belemmeren, dwaalt onze geest af naar het Duitse verleden van de streek, naar wat de telgen uit het geslacht Yorck von Wartenburg gepresteerd hebben. Drie van hen trekken onze bijzondere aandacht. Het begon in 1814 toen de Pruisische koning Friedrich Wilhelm III generaal Ludwig Yorck (1759-1830) omwille van zijn militaire verdiensten tijdens de ‘Befreiungskriege’, de bevrijdingsoorlogen tegen Napoleon, onder andere in de slag van Wartenburg, tot graaf verhief en de geseculariseerde commanderij van Klein-Öls schonk.

De nieuwbakken graaf had eerder al geschiedenis geschreven door op 30 december 1812 de ‘Conventie van Tauroggen’ te sluiten met de Russische generaals die Napoleon op de hielen zaten. Yorck verklaarde daarmee het Pruisische hulpcorps van de Grande Armée voor ‘neutraal’. De Franse keizer kon er niet meer op rekenen in zijn oorlog met de Russen. De zoon van de generaal-veldmaarschalk engageerde zich als liberaal in het Pruisische parlement en legde de basis voor een bibliotheek die 150 000 boeken zou gaan omvatten.

Filosoof-graaf

De kleinzoon van de held van ‘Tauroggen’ was Paul Graf Yorck von Wartenburg (1835-1897) die naam zou maken als filosoof. Hij was vriend en inspirator van de bekende filosoof Wilhelm Dilthey (1833-1911), in de jaren dat deze als professor aan de universiteit van Breslau doceerde. De filosoof-graaf onderzocht hoe zich het bewustzijn van het eigen tijdperk ontwikkelde doorheen de geschiedenis. Met zijn interpretatieve methode beïnvloedde hij ook de hermeneutiek, de leer van het interpreteren, van Hans-Georg Gadamer (1900-2002), een van de belangrijkste filosofen van de 20ste eeuw.

Humanistische sfeer

Een van zijn tien kleinkinderen, Peter Graf Yorck von Wartenburg (1902-1944), engageerde zich in het Duitse verzet tegen het nationaalsocialistische (NS) regime (zie ook mijn boek). Diens vader Heinrich had zijn kinderen in het slot van Klein-Öls in een humanistische sfeer opgevoed. Hij las hen bijvoorbeeld dialogen van Plato in het Oudgrieks en gedichten van Goethe voor. De jurist Peter werkte als ambtenaar in Berlijn en Breslau. Omdat hij weigerde lid van de NSDAP te worden, bleef een bevordering uit. Hij geraakte bevriend met Helmuth James Graf von Moltke. De overgrootoom van deze laatste had als chef van de Pruisische Generale Staf een wezenlijk aandeel in de oorlogen die het pad naar de Duitse eenmaking van 1871 hadden geëffend.

Strop

Beide mannen vormden de spil van de ‘Kreisauer Kreis’, een kring van ambtenaren en geleerden die in het Berghaus bij het slot van Kreisau (thans Krzyzowa) aan een blauwdruk voor een naoorlogs, van Adolf Hitler te bevrijden Duitsland werkten. Indien de aanslag van 20 juli 1944 op Hitler gelukt was, zou Peter Graf Yorck von Wartenburg staatssecretaris in een burgerlijke regering geworden zijn. Het lot zou er anders over beschikken.

De Gestapo rolde het net van de samenzweerders op. Het ‘Volksgerichtshof’ veroordeelde de graaf uit het roemrijke geslacht op 8 augustus 1944 tot de strop. Het vonnis werd enkele uren later voltrokken in de executieplaats van Plötzensee (Berlijn). Waar de Pruisische koning zijn voorvader nog met de hoogste roem had bekleed, had 130 jaar later de ‘Führer’ uitdrukkelijk het uitwissen van zijn leven verlangd.

Stille getuige

In het bos geworden slotpark van Oleśnica Mała kunnen we in gedachten nog de woorden van Peter Graf Yorck von Wartenburg horen, woorden die hem inspireerden in zijn strijd tegen het NS-regime: ‘Wenn wir uns einbilden, etwas ähnliches wie eine Elite zu sein, oder eine Führungsaufgabe zu haben, dann haben wir versagt und zwar dem einfachen Mann, dem Arbeiter gegenüber, denn sonst hätte das Dritte Reich nicht passieren dürfen. Wir haben eine Schuld gutzumachen am deutschen Arbeiter, deshalb müssen wir dieses Regime beseitigen.‘  

(‘Als we ons inbeelden ietwat op een elite te gelijken, of een leidende rol te hebben, dan hebben we gefaald en wel tegenover de gewone man, de arbeider, want anders had het Derde Rijk niet mogen gebeuren. We hebben een schuld te vereffenen tegenover de Duitse arbeider, daarom moeten we dit regime kleinkrijgen.’)

Het mausoleum is de stille getuige van een geschiedenis vol bewogen en diepe levens. Het ‘Schloss’ en het slotpark horen thuis in een omgeving die de herinnering recht laat wedervaren.