Al in februari 2007, in een toespraak voor de veiligheidsconferentie in München, stelde Vladimir Poetin dat de uitbreiding van de NAVO naar het oosten moest stoppen. Nu de oorlog al begonnen is in Oekraïne, heeft het weinig praktisch nut om te discussiëren over de vraag of het verstandig was dat de NAVO voormalige Sovjet- en Warschaupactlanden opnam. Zelfs al was het mogelijk onverstandig, het was misschien moeilijk te vermijden.

Kiev Roes

Het idee dat Rusland ieder moment aangevallen kan worden komt niet van Poetin. Het was eeuwenlang leidend in het buitenlandbeleid van de tsaren.

In de periode die Europeanen beschouwen als middeleeuwen bestond op het grondgebied van het huidige Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland een rijk met Kiev als hoofdstad. Het heeft verschillende aanduidingen, zoals Rijk van Kiev, Kievse Roes of het grootvorstendom Kiev. Wanneer ‘Roes’ geschreven wordt als ‘Rus’, is het een kleine stap naar ‘Rusland’. In de tiende eeuw werd het oosters-orthodoxe christendom de godsdienst. Daarmee richte het land zich op Byzantium.

In de dertiende eeuw werd Kiev Roes onder de voet gelopen door Mongoolse ruiters. Daarna bleef het politiek ondergeschikt aan het Kanaat van Kazan. In de vijftiende eeuw viel dat uiteen. In 1453 viel ook Byzantium. Ten noordwesten van de Zwarte Zee ontstond een machtsvacuüm. De grootvorst van Moskovië, het rijk rondom de stad Moskou, toonde zich ambitieus. Ivan III was gehuwd met een nicht van de laatste Byzantijnse keizer. Hij nam de titel ‘tsaar’ aan – ‘czaer’ was afgeleid van ‘caesar’. Moskou was de opvolger van Byzantium, het nieuwe centrum van het orthodoxe christendom. Kleinzoon Ivan IV, de ‘Verschrikkelijke’, begon met de uitbreiding van het grondgebied.

Russische achtervolgingswaan

De Mongoolse bezetting kreeg een belangrijke rol in de ideologische fundering van het tsarenrijk, als tegenpool. Al tijdens Ivan IV werd het omschreven als een juk dat terecht werd afgeworpen en als een donkere periode, die desondanks geen blijvende invloed zou hebben gehad op het land en de cultuur.

De tsaren keek neer op de ruitervolken, maar vreesden tegelijk opnieuw onderwerping. De vlakke steppen rondom Moskovië boden geen natuurlijke verdediging. De beste verdediging leek de aanval: het buurland veroveren. Alleen kon de nieuwe grens op den duur ook weer worden bedreigd. Eeuwenlang bleven de tsaren zich ‘verdedigen’, tot en met Siberië. Pas als een gebied te goed georganiseerd was (China), of technologisch te gevorderd (Europa) om te veroveren, knoopte Moskou diplomatieke betrekkingen aan.

Bij deze betrekkingen bleef wantrouwen het credo. Na de Slag bij Waterloo werd Rusland deel van het door Metternich ingestelde ‘Concert van Europa’, dat middels internationale conferenties stabiliteit probeerde te verzekeren. Buitenlandministers en diplomaten merkten op dat de Russische collega’s telkens stelden dat het aan anderen was om aan te tonen géén agressieve bedoelingen te hebben.

Deze benadering van de buitenlandse politiek bleef praktijk onder het communistische bewind na de revolutie van 1917. En onder Poetin. Of dit eeuwige wantrouwen rationeel is, maakt op praktisch niveau weinig uit. Een ingebeelde angst wordt als reëel ervaren.

Kennis van de geschiedenis

Misschien had meer kennis van de Russische geschiedenis van vóór de Russische Revolutie de westerse diplomaten vandaag voorzichtiger gemaakt. De angst aangevallen te worden en het verlangen naar bufferstaten was niet voorbehouden aan de communisten. Het was al een wezenlijk bestanddeel van het buitenlandbeleid onder de tsaren.

De jaren negentig van vorige eeuw werder het decennium van ‘het einde van de geschiedenis’.  Vonden we het toen achterhaald om te ver terug te kijken in de geschiedenis? Omgekeerd lijken Poetin en zijn buitenlandminister Lavrov de naoorlogse West-Europese geschiedenis niet goed te begrijpen.

Wij zijn allemaal Amerikanen

Toen na de Tweede Wereldoorlog de Koude Oorlog begon, zaten Noord-Amerika en West-Europa aanvankelijk op één lijn. Dit veranderde tijdens de Vietnamoorlog. Beelden van het oorlogsleed lokten in Europa protesten uit tegen Amerika.

Nou ja, ‘Amerika’? Amerikaanse jongeren protesteerden net zo goed voor de vrede en tegen de oorlog. Het hele idee van jonge hippies die een ‘tegencultuur’ aanhingen, was trouwens overgewaaid uit Amerika. Van de jaren zestig tot de jaren tachtig hadden linkse Europeanen moeite met het Amerikaanse buitenlandbeleid, en vanaf de jaren tachtig ook met de door Reagan voorgestane economische liberalisering. Maar ze droegen Amerikaanse spijkerbroeken, kauwden Amerikaanse kauwgom en luisterden naar Amerikaanse popmuziek.

Het merendeel van de films in de bioscoop en de series of tv is van Amerikaanse makelij. In de jaren negentig ontstond in Europa een eigen vorm van popmuziek, de ‘eurodance’. De Scandinavische productiemaatschappij achter onder andere Ace of Base en Dr. Alban vertrok na de millenniumwisseling naar Amerika. Mede daarom werd popmuziek de afgelopen twintig jaar eentoniger.

Black Lives Matter, #MeToo, woke – overgewaaid vanuit Amerika. Het tempo waarmee dat gebeurde was niet mogelijk geweest zonder internet en sociale media. Daarvoor gebruiken Europeanen overwegend zoekmachines en digitale platvormen uit Silicon Valley in Californië.

Afkeer van de Amerikaanse politiek weerhoudt Europeanen er niet van de Amerikaanse cultuur te omhelzen. Dat president Trump ook Europees rechts verdeelde, veranderde daar niks aan.

Russische ziel

Waar denkt men aan bij Russische cultuur? Aan Russische componisten? Aan romanschrijvers als Tolstoj en Dostojevski? Aan de Russische volkssprookjes? Aan de uitingen die romantisch aangeduid worden als de ‘Russische ziel’? Ligt het aan mij of stamt dit voor een groot deel uit ten laatste de negentiende eeuw? Aan het Rusland van vóór de revolutie van 1917?

Ondanks de vele kritiek op Amerika omarmen we de Amerikaanse populaire cultuur. Maar wat weten we van de hedendaagse Russische populaire cultuur?

Misschien was het verstandiger geweest om de NAVO niet al in de jaren negentig uit te breiden met Polen, Hongarije en Tsjechië. Maar hoe komt het dat landen die geografisch gezien vlakbij Rusland liggen zich liever verbinden met een (niet van gebreken vrij) land helemaal aan de andere kant van de oceaan?

Poetin lijkt er de man niet naar om zich af te vragen of het ook aan Rusland kan liggen, of aan hem.