Opkomst en ondergang van koopmansfamilie

Op een avond in 1979 zat de bekende journaliste Wibke Bruhns naar een van die vele documentaires op de Duitse televisie over de nazitijd te kijken toen ze haar vader erin herkende. Hans Georg Klamroth, zo luidde zijn naam, stond terecht voor het Volksgerichtshof in Berlijn, 35 jaar eerder. De voorzitter van het hof, ‘bloedrechter’ Roland Freisler, blafte de beklaagde af om hem dan wegens ‘hoogverraad’ – betrokkenheid bij de aanslag tegen de Führer op 20 juli 1944 – tot de doodstraf te veroordelen. Bruhns was geschokt en verbouwereerd tegelijk. Wie was deze man, haar vader, die ze nauwelijks had gekend?

Zoektocht naar opgehangen vader

Toen Klamroth op 26 augustus 1944 in Berlin-Plötzensee een pijnvolle dood aan de galg stierf, moest Wibke nog zes jaar worden. Door de oorlogsomstandigheden had ze haar vader, een officier bij de Abwehr (contraspionage), zelden thuis gezien. Veel herinneringen aan hem had ze niet. Die avond in 1979 begon ze zich vragen te stellen. Haar vader had  in 1933 in de hoop op betere tijden de Machtergreifung van Adolf Hitler toegejuicht. Hoe was hij dan uiteindelijk verzeild geraakt in het netwerk van de mannen van de ‘20. Juli‘? De zoektocht naar de waarheid zou uitmonden in de bestseller ‘Meines Vaters Land. Geschichte einer deutschen Familie‘, de kroniek van een ondernemersfamilie, die vijf generaties lang had bijgedragen tot de rijkdom en de welvaart van Duitsland en die ten onder zou gaan in de vlammenzee van het Derde Rijk.

Hypocriet huldebetoon

Wibke Klamroth (1938-2019) – zoals ze heette voor haar huwelijk met de acteur Werner Bruhns – nam als vijftienjarig meisje deel aan de herdenkingsplechtigheid voor de officieren die de aanslag tegen Hitler hadden beraamd. De kopstukken, zoals Graf von Stauffenberg, waren nog op de avond van de mislukte aanslag, op 20 juli 1944, geëxecuteerd in het Bendlerblock in Berlijn. Tijdens de oorlog was daar de zetel gevestigd van het Allgemeines Heeresamt (een dienst van de Wehrmacht), in 1980 werd een deel van het gebouw omgevormd tot Gedenkstätte Deutscher Widerstand.

Kort na de oprichting van de Bondsrepubliek Duitsland was een huldebetoon aan die officieren nog niet zo vanzelfsprekend. In de West-Duitse openbaarheid golden ze zo kort na de oorlog in de ogen van vele mensen nog als verraders die met hun daad het strijdende Duitse leger in de rug zouden hebben aangevallen. Tegelijk hadden vele nazi-rechters hun carrière kunnen voortzetten of trokken hun weduwen, zoals die van Freisler – omgekomen bij een bombardement op 3 februari 1945 – nog een flink pensioen. Wibke Klamroth stoorde zich aan de onrechtvaardigheid van die paradox en luid tierend liep ze weg van de herdenkingsplechtigheid. Enkele jaren later, in 1961, beëindigde ze haar stage bij het dagblad Bild omdat ze niet akkoord was met een artikel waarin naar aanleiding van de bouw van de Berlijnse Muur de DDR-politiek vergeleken werd met de machtsovername door Hitler 28 jaar eerder.

Eerste West-Duitse nieuwslezeres

Het tekent het vrijgevochten karakter van de jonge vrouw die op 12 mei 1971 in Duitsland beroemd werd als de eerste nieuwslezeres van de openbare omroep ZDF (de Oost-Duitse communistische DDR had al in 1963 met Anne-Rose Neumann een nieuwslezeres). Wibke Bruhns engageerde zich tijdens de kiescampagne voor de SPD, de partij van de Duitse sociaaldemocraten, en dat gebrek aan neutraliteit wreven de christendemocraten van de CDU/CSU de nieuwslezeres dan ook onder de neus.

Er deden ook geruchten de ronde dat ze in 1973 een affaire zou gehad hebben met bondskanselier Willy Brandt (SPD), de man van de Ostpolitik (de toenadering van de Bondsrepubliek tot het Oostblok). Ze heeft dat altijd ontkend. Die roddel was echter niet de reden waarom ze in 1973 aan het nieuwslezen de brui gaf. Ze wilde naar eigen zeggen niet gewoon meer andermans teksten aflezen. Na nog enige tijd voor de televisie te hebben gewerkt, stapte ze over naar de printmedia. Van 1979 tot 1989 werkte ze voor het bekende weekblad Stern, de meeste tijd als correspondente in Jeruzalem en Washington D.C., daarna weer voor radio en televisie.

Verscheurd door de geschiedenis

Bruhns heeft een aantal boeken gepubliceerd, maar het werk dat het meest beklijft, is uiteraard dat over haar eigen familie. Grootvader Kurt Klamroth (1872-1947) was de man die de familieonderneming Getreide und Düngemittel I.G. Klamroth, een bedrijf in granen en meststoffen, een enorme dynamiek verleende. Met de vergaarde rijkdom liet hij zich in 1910-’11 in Halberstadt vlak bij de Harz een villa in Engelse stijl door de beroemde architect Hermann Muthesius bouwen (de villa is thans een hotel). Zijn zoon Hans Georg Klamroth (1898-1944) werd in 1923 medeaandeelhouder van de onderneming.

Wibke Bruhns beschrijft in detail het wel en wee van de koopmansfamilie Klamroth tijdens de verschillende staatsvormen die Duitsland tussen 1871 en 1945 heeft gekend en focust uiteraard op de Werdegang van haar vader wiens naam ze in het boek als HG afkort. De ondergang van het Derde Rijk luidt ook de ondergang van de ondernemersfamilie in: HG geëxecuteerd door de nationaalsocialisten, de onderneming zelf in de Sowjetische Besatzungszone (de latere DDR) onteigend door de communisten. Grootvader Kurt moet de ondergang niet meer meemaken; dementie behoedt hem voor de droeve wetenschap van wat er met zijn zoon en zijn onderneming is gebeurd.

Pruisische erecode & de galg

Wat was het nu wat Hans Georg Klamroth aan de galg had gebracht? Waarin bestond volgens de nationaalsocialisten zijn ‘misdaad’? HG had een neef in de tweede lijn, Bernard Klamroth (1910-1944), die in 1943 met Ursula, een ouder zusje van Wibke, huwde. Wibke Bruhns verhaalt over het prille geluk van het jonge koppel, maar ook over welk risico Bernard nam door zich tegelijkertijd te engageren in het militaire verzet tegen Hitler. De luitenant-kolonel kende Stauffenberg en verschafte hem de explosieven waarmee die de bomaanslag van 20 juli 1944 zou uitvoeren. Tien dagen daarvoor, op 10 juli, werd HG in het bijzijn van Bernard door generaal Hellmuth Stieff op de hoogte gebracht van de op til zijnde aanslag. Hij zou zwijgen; welke man wil zijn schoonzoon aan de galg praten?

Na de mislukte aanslag was de Gestapo het hele netwerk van de samenzweerders beginnen oprollen. Ook HG werd opgepakt. Op de vraag waarom hij de overheid niet had gewaarschuwd, antwoordde hij: ‘daß ihn seine militärische Erziehung aber daran gehindert habe, den General korrigieren zu wollen. (…) Was der nächste Vorgesetzte befiehlt, wird gemacht, und was er nicht befiehlt, geht mich nichts an‘ (‘dat zijn militaire opvoeding hem echter eraan hinderde, de generaal [Stieff; nvdr.] terecht te willen wijzen (…) Wat een overste beveelt, wordt gedaan, en wat hij niet beveelt, maakt me helemaal niets uit.’)

Die Pruisische erecode maakte geen indruk op de nationaalsocialisten. HG en zijn schoonzoon Bernard zaten op 15 augustus 1944 samen in de beklaagdenbank. Beiden werden ze ter dood veroordeeld. HG moest nog elf dagen in de dodencel doorbrengen vooraleer hij naar de galg werd geleid. Bernard kreeg amper enkele uren na het vonnis de strop. Op 22 juli was hij vader van Jörn geworden. Zijn drie weken oude zoontje had hij niet meer kunnen zien.

Tragische tijdskroniek

Het boek van Wibke Bruhns maakt een diepe indruk: een kroniek over opkomst en ondergang van een koopmansfamilie tegen de achtergrond van de woelige Duitse geschiedenis; portret van een vader met zijn sterktes en zwakheden. Zoveel tragiek ook die naar voren komt, tragiek in het leven van mensen die zich omhoog werkten, van mensen die zich lieten verblinden door het nationaalsocialistische regime en hun inkeer duur bekochten. Vergangenheitsbewältigung, de verwerking van het nationaalsocialistische verleden, vindt hier een hoogstpersoonlijke benadering. De geschiedenis van haar eigen familie verklaarde ook het maatschappelijke engagement van de journaliste Bruhns. Op 20 juni 2019 overleed ze op 80-jarige leeftijd in Hamburg.