Het was aan de ‘onverwachte welwillendheid’ van hoofdredacteur Paul Lensch te danken dat Hendrik De Man, die later zo een grote rol zou spelen in de Belgische politiek, als jonge man artikels kon publiceren in de Leipziger Volkszeitung. Lensch was nog met de woorden van De Man ‘een der zeldzame journalisten van betekenis die Duitsland toen had’.

Het is vandaag precies 150 jaar geleden dat Paul Lensch (1873-1926) in Potsdam het levenslicht zag. Lensch was niet alleen ‘een stilist van de eerste rang’ (De Man), maar ook een van de meest omstreden figuren uit de Duitse sociaaldemocratie. Net zoals het denken van De Man (1885-1953) zich in de jaren ’30 volgens zijn biograaf Jan Willem Stutje vernauwde ‘tot een autoritair, nationalistisch “socialisme van bovenaf”’, zo zwenkte Lensch bij het begin van de Eerste Wereldoorlog van een radicaal marxisme naar een beredeneerd Duits nationalisme.

‘Kameraden zonder vaderland’

Lensch was in 1902 als redacteur aan de slag gegaan bij de Leipziger Volkszeitung, een vlaggenschip van de sociaaldemocratische partij (SPD). Van 1908 tot 1913 was hij er hoofdredacteur. In die dagen kleefde de SPD nog het marxisme als ideologie aan. De burgerij beschimpte haar als de partij van de ‘vaterlandslose Gesellen’, vrij vertaald: ‘de partij van de kameraden zonder vaderland’.

Ondanks alle tegenkanting vormde de SPD in 1914 de sterkste fractie in de Reichstag, het parlement van het Duitse ‘Reich’. Hendrik De Man noemde Duitsland in zijn memoires ‘land van oorsprong en van belofte van het marxisme’. Hij had als jonge man besloten te gaan studeren in Leipzig, het ‘Mekka van het marxisme’. Om bij te verdienen leverde hij analyses over de internationale politiek aan de Leipziger Volkszeitung. Lensch, de ‘bullebak’ met de ‘sabelhouwen over het gezicht’ en een ‘strijdlustig temperament’, zou De Man met scheldwoorden overladen, maar uiteindelijk diens proza zodanig helpen verfijnen dat die de buitenlandredactie onder zijn hoede kreeg.

Oorlogsmachine

Beide mannen gingen politiek elk hun eigen weg. De Man werd in de jaren ’30 minister en voorzitter van de Belgische Werkliedenpartij, de verre voorloper van Vooruit en PS. Lensch werd in 1912 verkozen tot SPD-parlementslid van de Reichstag. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog moest de SPD kleur bekennen. Bij de parlementaire behandeling op 4 augustus 1914 van de oorlogskredieten had het conservatieve establishment verwacht dat de SPD vanuit haar internationalistische en pacifistische opstelling tegen zou stemmen.

Het tsaristische Rusland, waarmee Duitsland nu in oorlog verkeerde, verzinnebeeldde echter voor de SPD de despotische onderdrukking van vrijheid en democratie. Daarom keurde haar fractie in de Reichstag de oorlogskredieten goed en kon de oorlogsmachine zich op gang trekken. Het zou leiden tot een breuk binnen de partij. Na de oorlog zou daaruit de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) voortkomen. Het kwam nooit meer goed tussen sociaaldemocraten en communisten.

Lensch, die in de afgelopen jaren had uitgeblonken in radicaal antimilitarisme en anti-imperialisme, gaf op de fractiezitting van 3 augustus met nog drie andere SPD-parlementsleden te kennen dat hij zou tegenstemmen. De dag daarop boog hij echter voor de partijdiscipline. Zijn politieke heroriëntatie was daarmee ingezet. Hij ontpopte zich in de volgende jaren tot gedreven pleitbezorger van de oorlogvoering van het ‘Reich’. Liet hij zich drijven door opportunisme omwille van de aanvankelijke successen van de Duitse troepen? Naar eigen zeggen was het de ondergang van de Internationale – het uiteenvallen van de solidariteit tussen de arbeiderspartijen van de oorlogvoerende landen – die de ommekeer in zijn denken bewerkstelligde.

De staat veroveren

Zijn boek Drei Jahre Weltrevolution uit 1917 werpt een verhelderend licht op zijn positie. Hij beschrijft hoe de ‘Schutzzoll’, een protectionistisch invoertarief uit 1879, de Duitse industriële macht tot nooit eerder geziene hoogten voortstuwde. Het nieuwe Duitsland (van na de Reichsgründung van 1871) had ‘seine Zelte von der Ilm an die Ruhr verlegt’, had zijn tenten verplaatst van de Ilm – het riviertje dat stroomt door Weimar, de hoofdstad van de Duitse cultuur – naar de Ruhr, de rivier die zijn naam gegeven heeft aan het industriële hart van het Reich.

Hoe meer Duitsland zich wetenschappelijk en technologisch ontwikkelde, hoe meer de SPD er als vertegenwoordiger van de arbeidersklasse belang bij had de politieke controle over dat moderniseringsproces te verwerven: ‘Wenn sie den Staat erobern wollte, so mußte sie ihn zugleich erhalten wollen.’ Het keizerlijke Duitsland was helemaal niet zo ‘reactionair’ als vermeend. Het was in Duitsland, niet in Engeland, dat het algemene stemrecht werd ingevoerd, de algemene leerplicht een gemeenschapsgevoel creëerde en de algemene dienstplicht het natiegevoel versterkte.

Toen de oorlog uitbrak, had de SPD er dan ook alle belang bij deze staat te verdedigen. Voor de SPD was Rusland de grote vijand, voor Lensch was Engeland dat. Hoe meer het nieuw-kapitalistische Duitsland vorm kreeg, hoe meer de tegenstelling toenam met Engeland dat met zijn plattelandsadel à la Downton Abbey en zijn koloniaal imperium ‘het oude’, ‘het voorbijgestreefde’ symboliseerde. Engeland wild het kapitalistische monopolie tegen elke prijs behouden door Duitsland in zijn groei te belemmeren. Lensch projecteerde de klassenstrijd op de wereldoorlog, met Duitsland als ‘proletariër’ versus Engeland als ‘bourgeois’. ‘1879’ had dus geleid naar een ‘Weltrevolution’.

Nationale solidariteit

De oorlog bood volgens Lensch de kans om het socialisme nu eindelijk te verwerkelijken. De Duitse staat moest de economie sturen in de richting van wat hij als eerste ‘Kriegssozialismus’ (oorlogssocialisme) noemde. Het socialisme dat hem voor ogen zweefde, was niet dat van de klassenstrijd, maar van nationale solidariteit. Orthodoxe marxisten verwierpen die nationaal-revolutionaire ideeën als ‘rechts’.

Toen de SPD na de oorlog weer naar links rukte onder impuls van Karl Kautsky en Eduard Bernstein, trad Lensch uit de partij. Hij keerde terug naar de journalistiek als hoofdredacteur van de conservatieve Deutsche Allgemeine Zeitung, eigendom van de machtige industrieel Hugo Stinnes . Op 17 november 1926 overleed hij in Berlijn na een zware ziekte. De Man suggereerde dat ze een gevolg was van ‘een al te veelvuldige herhaling van de weerstandproef waaraan hij mij […] had onderworpen’ tijdens een drinkgelag in een ‘Bierkneipe’ in Leipzig zovele jaren terug.