Vorige week is in de Commissie voor Binnenlands Bestuur van het Vlaams Parlement de bespreking begonnen van het ontwerp van decreet betreffende de versterking van de lokale democratie. De afschaffing van de opkomstplicht is de meest spectaculaire en ook meest controversiële hervorming die de Vlaamse regering voorstelt. Maar daarnaast zijn er ook een aantal meer technische aanpassingen van de kieswetgeving die de lokale democratie kunnen versterken.

Lijststemmen

Zo stelt de Vlaamse regering voor om de overdracht van de lijststemmen af te schaffen. Die overdracht houdt in dat de lijststemmen (een derde ervan om precies te zijn) worden opgeteld bij de voorkeurstemmen van de hoogstgeplaatste kandidaten op de lijst. Die zijn op die manier haast verzekerd van een zetel. De Vlaamse regering heeft nu beslist dat de kiezer nog wel een lijststem kan uitbrengen, maar dat die lijststem enkel nog meetelt voor de verdeling van de zetels tussen de lijsten. De aanduiding van de verkozen kandidaten daarentegen zal voortaan louter gebeuren op basis van de voorkeurstemmen.

Het systeem van de lijststemoverdracht werkt de particratie in de hand. Wie door de partij bovenaan de lijst wordt geplaatst is bijna gegarandeerd verkozen, ongeacht het aantal voorkeurstemmen. De afschaffing daarvan is dus positief. Al moet daar meteen aan worden toegevoegd dat de impact ervan in de praktijk beperkt zal zijn. Bij de lokale verkiezingen van 2018 dankte slechts 0,5% van de verkozenen zijn of haar verkiezing aan de overdracht van lijststemmen (zie hierover het rapport van het Agentschap Binnenlands Bestuur). Dat komt omdat bij lokale verkiezingen relatief weinig kiezers (22,3%) enkel een lijststem uitbrengen. En ook omdat sinds 2006 slechts een derde van die lijststemmen wordt overgedragen.

Opvolgers

De impact van de maatregel zal beduidend groter zijn voor de aanduiding van de opvolgers. Een hooggeplaatste kandidaat die naast een zetel grijpt wegens te weinig voorkeurstemmen maakt in het huidige systeem een reële kans om toch nog als eerste opvolger in de gemeenteraad te komen in de loop van de bestuursperiode. Dat komt omdat de overdracht van lijststemmen nog eens wordt overgedaan voor het bepalen van de volgorde van de opvolgers. In het nieuwe systeem zal ook die volgorde louter worden bepaald door de voorkeurstemmen, door de kiezer dus. Partijen verliezen met andere woorden hun greep op de opvolging. Dat is democratisch gezien een goede zaak.

Burgemeesters

Ook de aanduiding van de burgemeester wordt gedemocratiseerd. Voortaan wordt de kandidaat met de meeste voorkeurstemmen van de grootste partij in de coalitie automatisch burgemeester. De Vlaamse regering heeft zich hiervoor geïnspireerd op het Waals Gewest, waar dit systeem al sinds 2006 van toepassing is. Dat was een van de redenen waarom ik in 2018 schreef dat ik liever een Waal zou zijn bij de lokale verkiezingen.

Volgens politicoloog Johan Ackaert (De Morgen, 3 mei) zou 10% van de huidige burgemeesters iemand anders zijn, als men het nieuwe systeem al in 2018 had toegepast. De impact blijft dus beperkt, al lijkt die hervorming toch ingrijpender dan de afschaffing van de lijststemoverdracht. Volgens Ackaert zal het nieuwe systeem de druk verhogen op partijen om op voorhand kartelafspraken te maken. Dat is nu al het geval in Wallonië, waar voorakkoorden vaak worden vastgelegd in formele kieskartels. Ook die grotere transparantie betreffende voorakkoorden is democratische winst.

Maar een echte rechtstreekse burgemeestersverkiezing is dit natuurlijk niet. Wie burgemeester wordt blijft in de eerste plaats afhangen van de coalitievorming. Ook in 2024 mag Ninovenaar Guy D’haeseleer zoveel stemmen halen als hij wil, als het cordon gehandhaafd blijft, dan wordt hij geen burgemeester. Tenzij hij een absolute meerderheid haalt natuurlijk.

Coalitievorming

Er is echter nog een andere hervorming die misschien wel enig soelaas kan bieden voor politici zoals D’haeseleer. De Vlaamse regering voorziet ook in een nieuwe procedure om een coalitie te vormen. Na de verkiezingen krijgt de lijsttrekker van de grootste lijst een exclusief initiatiefrecht om een bestuursmeerderheid te vormen. Hij of zij krijgt daartoe veertien dagen de tijd. Lukt dat niet, dan is het gedurende veertien dagen de beurt aan de lijsttrekker van de tweede grootste lijst, en zo verder.

Met andere woorden, als Forza Ninove opnieuw de grootste partij wordt in 2024, dan zal D’haeseleer gedurende veertien dagen ‘formateur’ mogen spelen. Het valt echter te vrezen dat dit niet veel meer zal zijn dan een formaliteit. En dat de andere partijen ondertussen achter zijn rug zullen onderhandelen over de coalitie. Ook meer in het algemeen zal de nieuwe regeling inzake de coalitievorming volgens mij weinig impact hebben. Op het lokale niveau is die coalitievorming altijd al een zaak van achterkamertjes geweest. Daar zal de nieuwe procedure niet zoveel aan veranderen.

Toch is de slotsom dat de Vlaamse regering de lokale democratie wel degelijk versterkt met dit nieuwe decreet. De afschaffing van de opkomstplicht, de afschaffing van de lijststemoverdracht en de quasi-rechtstreekse verkiezing van de burgemeester: dat zijn belangrijke stappen vooruit. De regering Jambon kreeg al veel kritiek te verduren, vaak terecht, ook vanuit Vlaamsgezinde hoek. Maar als het goed is mag het ook wel eens gezegd worden.

Johan Ackaert

Johan Ackaert: ‘Opkomstplicht meerwaarde voor democratie’

Particratie: niet uitgeroeid, wel ingeperkt

‘Bestuur onder dé mensen’