Johan Ackaert: ‘Opkomstplicht meerwaarde voor democratie’

Met het oog op het versterken van de lokale democratie wordt de opkomstplicht en de lijsstem afgeschaft en wordt de burgemeester rechtstreekser verkozen. Toch zijn niet alle experts hier voorstander van. In deze aflevering van Doorbraak Radio geeft Johan Ackaert, decaan van de faculteit rechten van de universiteit Hasselt, meer uitleg over waarom bovenstaande veranderingen weinig impact zullen hebben op de versterking van de democratie.

Afschaffen opkomstplicht, een goed idee?

Volgens Ackaert is de afschaffing van de opkomstplicht voor de lokale verkiezingen geen goed idee en is dit een achteruitgang van de democratie om twee redenen. Ten eerste zal de participatie ongetwijfeld afnemen en daarnaast zal die daling zich vooral voordoen bij bepaalde sociale groepen, benadrukt Ackaert. ‘Wie zwakker in de samenleving staat participeert minder.’

De vrees die bij Ackaert leeft is dat een andere uitkomst bij de verkiezingen door een lagere participatie een ander beleid tot gevolg heeft. Al kan deze stelling moeilijk hard gemaakt worden aan de hand van wetenschappelijk onderzoek. ‘Maar de vrees voor een veranderend beleid leeft wel zeker.’ Politici kijken naar wie voor hen zou stemmen en de stem van bepaalde sociale groepen zal daardoor zwakker worden.

Geen opkomstplicht in het buitenland

België is één van de weinige landen waar voorlopig nog een opkomstplicht bij verkiezingen geldt. Is de democratie in andere landen dan automatisch zwakker? Ackaert is ervan overtuigd dat de opkomstplicht in België juist een meerwaarde biedt voor de democratie in vergelijking met andere landen. Sociale ongelijkheid wordt geneutraliseerd door de opkomstplicht. ‘We hebben de beste tool in handen om mensen naar de stembus te krijgen ondanks hun sociale achtergrond.’

Paradox tussen theorie en praktijk

In theorie wordt wie niet komt opdagen bij verkiezingen wanneer er een opkomstplicht geldt hiervoor gerechtelijk vervolgd. De praktijk toont echter aan dat dit meestal niet gebeurt. Een maatschappelijke plicht gaat verder dan de angst om bestraft te worden, vindt Ackaert. ‘Daarom is het huidige status quo waarbij men niet meer beboet verdedigbaar.’ Het is een maatschappelijke plicht en dat is een mooie boodschap, zegt Ackaert.

Daarnaast wordt de afschaffing in de praktijk ook complex doordat burgers enkel bij lokale verkiezingen niet meer naar de stembus zullen moeten trekken. Bij de andere verkiezingen geldt er dan wel nog een opkomstplicht. ‘Dat kan tot heel wat verwarring leiden.’ Verder is het vertrouwen in de lokale overheid groter dan het vertrouwen in de hogere overheden. Het afschaffen van de opkomstplicht bij gemeentelijke en provinciale verkiezingen kan dan het signaal geven dat deze politieke niveaus minder belangrijk zijn, zegt Ackaert.

Afzwakken van extremen

Politicologen hebben een hele reeks argumenten waarom de opkomstplicht beter behouden wordt. Politici daarentegen kunnen weinig inhoudelijke argumenten geven over waarom het afschaffen van de opkomstplicht tot een betere democratie zou leiden, zegt Ackaert. ‘Al leeft bij sommige politici wel de overtuiging dat PvdA en Vlaams Belang minder kiezers zullen trekken bij de afschaffing van de opkomstplicht.’ Wetenschappelijk onderzoek toont inderdaad ook aan dat het Vlaams Belang het meest zou lijden onder de afschaffing van de opkomstplicht. Maar toch moet men opletten met deze redenering. De praktijk in het buitenland toont immers aan dat extremen niet noodzakelijk aan populariteit inboeten door de afschaffing van de opkomstplicht.

Het aanpakken van de particratie

Om de macht van de partijtop aan banden te leggen leeft nu de idee om de lijststem af te schaffen. Heeft dit werkelijk een impact op de particratie? Ackaert denkt van niet. Partijen maken een lijstvolgorde en ook die heeft een impact op het aantal behaalde naamstemmen. ‘Zelfs als je de impact van de lijsstem neutraliseert dan blijft de volgorde op de lijst een invloed hebben.’ Partijen hebben dus nog steeds grip op de selectie van het lokale politieke personeel, zegt Ackaert.

Partijen hebben hun betekenis door het bundelen van ideeën en de selectie van politiek talent. ‘Verkiezingen zijn meer dan een spel van individuen.’ Volgens Ackaert moeten we dus voorzichtig omgaan met de term particratie en mogen we de rol van partijen ook niet minimaliseren.

De benoeming van de burgemeester

Ook de benoeming van de burgemeester zal anders verlopen. De politicus met de meeste voorkeurstemmen binnen de grootste fractie van de meerderheid zal voortaan het burgemeesterssjerp dragen. In de praktijk zal deze maatregel weinig impact hebben, denkt Ackaert. ‘Al kan het wel invloed hebben op de coalitievorming en het aanbod van kandidaten.’ Ackaert vreest dat door deze maatregel de gemeenteraadsverkiezingen te sterk gepersonaliseerd worden. ‘De focus ligt dan mogelijk te sterk op de burgemeester en onvoldoende op de rest van de gemeenteraad.’

Redacteur artikel: Rani De Leeneer