Goethe stierf in 1832 in Weimar op 82-jarige leeftijd met op zijn lippen de legendarische woorden: ‘Mehr Licht’.

Victor Hugo overleed in 1885 op 83-jarige leeftijd. Zijn laatste woorden waren ‘Je vois une lumière noire’.

Frustrerend, dat niet weten!

Meer licht voor de gerenommeerde Duitser, een zwart licht voor de illustere Fransman, maar geen straaltje licht voor de grootste schrijver aller tijden die op zijn 52ste verjaardag stierf in 1616 aan… een verkoudheid! Zelfs een Romeo en Julia-hint als ‘maar stil, welk licht breekt door aan dat raam daar?’ kon er niet meer af. Enorm frustrerend is dat, niets weten over wie je alles wil weten. Toch zijn er dan weer mensen die dit een kans vinden om hun fantasie de vrije loop te laten en zich zo de ‘Sweet Swan of Avon’ toe te eigenen. ‘Si non è vero, è ben trovato’, zou je kunnen denken maar beweren dat Shakespeare een Catalaan was, tart elke verbeelding.

Stratfordianen versus Oxfordianen

In grote lijnen kun je het debat: ‘Wil de echte Shakespeare nu opstaan?’ opdelen tussen Stratfordianen en Oxfordianen, met twee films als boegbeeld: All Is True (2017) van Kenneth Branagh naar een scenario van Ben Elton en Anonymous (2011), geregisseerd door Roland Emmerich naar een scenario van John Orloff.

Daartussen ligt een film die van beide walletjes eet: Shakespeare in Love (1998) van John Madden. De tientallen andere theorieën gaan we beperken tot drie: de bard was een Italiaan, een Catalaan en last but not least een Sinjoor.

Het raadsel van genialiteit

Shakespeare: Het raadsel van genialiteit (2017) is de titel van Boris Johnsons poging om de man van Stratford-upon-Avon te ontleden. Hoe meer je dat echter doet, hoe groter het raadsel wordt, net zoals bij de zoektocht naar de ware identiteit van Jack the Ripper. Want wie nu echt de 37 toneelstukken, 154 sonnetten en 5 narratieve gedichten geschreven heeft, blijft hét onderwerp van debat.

We weten dat zijn magistraal werk 884.647 woorden telt met 138.198 komma’s en 15.785 vraagtekens, maar over de schrijver zelf: nagenoeg niets! Hoe kan deze zoon van een eenvoudige handschoenmaker, zonder universitaire opleiding, dit complexe oeuvre geschreven hebben? In zijn testament verwijst hij zelfs niet naar zijn werk, maar laat hij enkel zijn ‘tweede beste bed’ na aan Ann Hathaway, de acht jaar oudere vrouw die hij op achttienjarige leeftijd huwde toen ze al drie maanden zwanger was. Stratford-upon-Avon wordt in zijn immense werk zelfs geen enkele keer vermeld! Shakespeare moet wel een ‘front’ geweest zijn, een ghostwriter voor een veel intelligenter iemand.

Stratfordianen: All Is True

Een typische houding van klassenbewuste snobs die de gewone man minachten, zeggen de Stratfordianen. Natuurlijk kunnen ze er niet mee lachen dat beroemde bezienswaardigheden als Anne Hathaway’s Cottage, Mary Arden’s Farm en Shakespeare’s Birthplace even betekenisloos worden als de vele bars die As You Like It heten.

Stratfordianen houden vol dat er over hun stadsgenoot meer dan genoeg bekend is in vergelijking met zijn tijdgenoten.

Meer dan genoeg? Geboren in 1564 in Stradford-upon-Avon op 23 april, toevallig ook de sterfdag van Sint-Joris, de patroonheilige van Engeland (én Catalonië; Sant Jordi). Vader van twee dochters, Susanna en Judith en een zoon, Hamnet die op zijn elfde stierf. In een pamflet van 1592, noemt schrijver Robert Greene Shakespeare ‘een omhooggevallen kraai (an upstart crow).’ In zijn testament zijn er allerlei mensen die iets erven, maar aan zijn vrouw laat hij enkel zijn ‘tweede beste bed’. And that’s all folks!

Shakesqueer

Die luttele gegevens laten je wel toe uit te vissen waarom in de Gielgud Theatre momenteel Ben Eltons stuk speelt, met als titel Upstart Crow. Vooral dat ‘tweede beste bed’ uit zijn testament was erg polyinterpretabel: voor de romantici een emotionele geste, want enkel de gasten sliepen in het beste bed. Voor de Shakesqueer studies een duidelijk bewijs dat de bard homofiel was. Zijn beroemdste liefdesgedicht, het sonnet ‘Shall I compare thee to a summer’s day’, schreef hij niet voor een vrouw maar voor Henry Wriothesley, 3rd Earl of Southampton. Dit is dan ook de sleutelscene geworden uit de meest recente Shakespeare verfilming All is true waarin Kenneth Branagh als Shakespeare en Ian McKellen als Earl of Southampton beiden sonnet 29 citeren met een duidelijke homo-erotische ondertoon. All Is True laat ons kennismaken met de laatste jaren van de bard die noodgedwongen in 1613 naar Stratford moest terugkeren nadat een kanonskogel afgevuurd tijdens zijn toneelstuk Henry VIII, ook All isTrue genoemd, de Globe Theatre verwoestte. Zijn terugkeer naar een verwaarloosde Anne Hathaway (Judy Dench) zorgt voor keiharde confrontaties: waar was hij toen Hamnet op elfjarige leeftijd stierf? The Merry Wives of Windsor aan het schrijven? En stierf Hamnet wel aan de pest? Is alles wel wat het is in All Is True? In ieder geval is het100 procent Stratfordiaans.

Oxfordianen: Anonymous

Anonymous is een harde kaakslag voor de Stradfordianen. Het doordachte en vindingrijke scenario van John Orloff stelt William uit Stratford-upon-Avon (Rafe Spall) voor als een ongeletterde onbenul en kiest resoluut voor Edward de Vere (Rhys Ifans), de meest populaire kandidaat uit de welig tierende Shakespearetheorieën. Alleen gaat de film nog een stap verder door de Oxfordiaanse complottheorie te linken aan de troonopvolging van koningin Elisabeth I. Edward de Vere, die ervan overtuigd is dat kunst politiek geëngageerd moet zijn, laat zijn toneelstukken Henry V en Richard III door een Shakespeare opvoeren als propagandamiddel voor de rebellie van de Earl of Essex.

De grootste troeven van de film zijn de schitterende acteerprestaties van Vanessa Redgrave, Sir Derek Jacobi en Mark Rylance, allen overtuigde Oxfordianen.

En dan is er nog de visuele flair: Londen anno 1590 wordt overtuigend gerecreëerd compleet met The Rose, The Globe en een bevroren Thames, alles gefilmd in… de Babelsberg studio’s, ooit nog door de nazi’s beheerd. In 1941 regisseerde Leslie Howard ‘Pimpernel’ Smith een Britse propagandafilm waarin een nazi volhield dat Shakespeare eigenlijk een Duitser was waarop de Brit Leslie Howard flegmatiek antwoordde: ‘Maar je moet toch toegeven dat de Engelse vertaling goed is.’

The biggest and most successful fraud (Henry James)

‘Het grootste bedrog van de mensheid’, zo vatte Henry James de Stradfordiaanse theorie samen en een lijst van beroemdheden deelden zijn mening.

Winston Churchill heeft het ooit goed samengevat: ‘We prefer to not have our myths tampered with.’ We willen toch ook dat onze kinderen zolang mogelijk in Sinterklaas blijven geloven? De mythe dat een gewone man met weinig scholing, absolute meesterwerken schreef, is te aanlokkelijk. Aan bewijsvoering hebben we geen boodschap.

Shakespeare in Love: Oscars

Dat moeten scenaristen Marc Norman en Tom Stoppard ook gedacht hebben. Blijf weg van de Stratfordianen en de Oxfordianen en ga voor romantiek. Hun Shakespeare in Love werd dan ook de grote overwinnaar van de 71ste Oscaruitreiking: zeven Oscars met natuurlijk die voor beste scenario. En inderdaad, ze laten Shakespeare (Joseph Fiennes) echt verliefd worden, niet op een man, maar op een andere vrouw: Viola De Lesseps (Gwyneth Paltrow). Wat wij met zekerheid over Shakespeare weten, wordt handig gebruikt. Hun uitgangspunt is echter geniaal: Shakespeare als beginnende auteur, heeft na ‘amper’ zeven toneelstukken een fameuze writer’s block! Het visueel leidmotief van de film is dan ook het beeld van Will, die zijn ganzenveer opwarmt en ze in een inktpot dipt. Die invalshoek heeft één groot voordeel; wij weten als toeschouwer dat hij zal blijven schrijven, maar hij weet dat niet. Dat maakt de grootste dramaturg aller tijden menselijk. Trouwens, dezelfde truc wordt gebruikt in All is true.

En dan is er de interessante subplot over Shakespeares tijdgenoot, de intellectueel Christopher ‘Kit’ Marlowe, van wie men beweert dat hij William Shakespeare was, en niet de man uit Stratford, ‘who knew small Latin and less Greek’. Marlowes vroege dood in een cafégevecht in Deptford zou een cover-up geweest zijn om hem uit Engeland te laten vluchten wegens een proces voor blasfemie en homofilie.

Dan maar een buitenlander

Net als de lijst van Ripperkandidaten – Ripperologists lijken verdacht veel op Bardologists – raakt ook die van Shakespeare stilaan verzadigd. Wij hebben ons hier beperkt tot de man van Stratford, Edward de Vere en Christopher ‘Kit’ Marlowe.

Of was het toch Francis Bacon? Of the Virgin Queen zelf? Verdorie, dan was het bekende Droeshoutportret niet dat van de kalende bard maar van Eliszabeth I! Kan het nog erger? Ja. We halen er een buitenlander bij.

Een derde van Shakespeares oeuvre speelt zich af in Italië. In Verona weten ze dat maar al te goed. Maar de man van Stratford is daar nooit geweest. De verklaring ligt voor de hand: Shakespeare was een Italiaan, Michelangelo Florio, geboren op 23 april 1564 in Messina. Zijn moeder was lid van de Siciliaanse aristocratie en heette Guglielma Scrollalanza. Ja, zelfs met een beginnerscursus Italiaans zie je dat scrolla = shake en lanza = speare. Michelangelo Florio was een wonderkind. Op zestienjarige leeftijd behaalde hij zijn diploma Latijn, Grieks en geschiedenis, en schreef hij een komedie in het Siciliaans dialect getiteld Much Ado About Nothing. Op 21-jarige leeftijd trok Florio de wijde wereld in. The rest is (Italian) history! (En te lezen in Bella figura van Doorbraak-medewerker Philip Roose.)

Maar waarom Michelangelo Florio als we Vlaming David Haecx hebben? Een echt renaissancemens: vitaal, bruisend van levensdrift, erg onafhankelijk en bovendien steenrijk door de lakenhandel met Engeland. De temperamentvolle Haecx komt dan in Stratford in contact met Mary Arden, die gehuwd is met John Shakspere, een arme handschoenmaker. Er komt overspel van. Terwijl Haecx al naar Antwerpen teruggekeerd is, schenkt mevrouw Shakspere het leven aan een jongen, die in de geboorteregisters van Stratford opgetekend staat als Guilelmus Johannes Shakspere. The rest is (Antwerp) history!

Welke meerwaarde kan een Catalaan ons nu nog geven? Nu wij David Haecx hebben, mogen we toch ook wat chauvinistisch denken: de Fransen hebben onze frieten al afgepakt en noemen Jacques Brel, steevast ‘un chanteur français’. En onze bekendste actrice heet Cecile de France. Nee, genoeg is genoeg: Shakespeare was een Antwerpenaar!

Vanessa Redgrave

30 januari. Net binnen: Bloody Sunday in Noord-Ierland

Shakespeare was (g)een Catalaan

Mrs Lowry & Son: Moeders Mooiste