Polen in de holle spiegel

Niet alle Polen zijn gelukkig met de de onbesuisde aanpak van de verkiezingsoverwinnaar, de zeer rechtse en konservatieve PiS-partij (Recht en Rechtvaardigheid). Een briefschrijver uit Torun verontschuldigt zich openlijk in The Economist voor de associatie die het middeleeuwse stadje oproept van ‘godsdienstfanaten en achterlijken’, in plaats van bewondering voor de uitvinding van gemberbrood en zijn beroemdste telg Copernicus. ‘Sorry dat Radio Marija hier vastgeworteld is’, voegt hij eraan toe.

Radio Maria is het Sint-Elmsvuur voor de regering van Beata Szydlo, die over een absolute meerderheid in beide kamers beschikt, en daar ongeremd gebruik van maakt. PiS kan sinds oktober als eerste partij sinds de val van het communisme (1991) alléén regeren. Haar afkeer van de vorige, liberale regering, die struikelde over endemische corruptie, vertaalde ze onmiddellijk in radicale hervormingen. Naar Hongaars voorbeeld zette ze het Grondwettelijk Hof naar haar hand, muilkorfde ze de openbare media, herschikte ze het diplomatieke corps, zuiverde ze de ambtenarij, en joeg ze de Europese Unie in de touwen. Haar koudwatervrees leidde tot een populistisch programma. Dat blinkt uit door achterdochtig provincialisme, verongelijktheid, dromen van een nieuw Oost-Europees blok (het ‘Intermarium’), en virulente afwijzing van de ‘agressieve’ grote buren, Rusland en Duitsland.

Het werd in december de Europese Commissie te gortig. Tot maart 2014 beschikte zij over geen middel om een lidstaat aan te pakken. Maar uittredend kommissaris voor justitie en vrijheden Viviane Reding (van de christendemocratische EVP) liet als testament een mechanisme achter om de Rechtsstaat te beveiligen. Redings bezorgdheid was ingegeven door de ‘solo slim’ van Viktor Orbàn en zijn Fideszpartij (lid van haar eigen EVP) in Hongarije. ‘De rechtsstaat wordt altijd volgens hetzelfde stramien belaagd’, zei Reding. ‘Als een partij het parlement domineert, en het Grondwettelijk Hof heeft kritiek op nieuwe wetten, dan wordt het Hof gebreideld. Tegelijk moeten de openbare media de stem van de meester laten horen. De meester betaalt immers’. Dat is net wat Hongarije deed (maar toen bestond er nog geen verantwoordingsprocedure). Dat is net wat Polen doet. De commissarissen Oettinger en Timmermans dreigden met opschorting van stemrecht (artikel 7 van het Verdrag van Lissabon), en eisten uitleg over de aantasting van de onvervreemdbare grondwaarden die in artikel 2 zijn vastgelegd: democratie en rechtszekerheid.

Timmermans schreef twee brieven, op 23 en 30 september. De antwoorden kwamen laat en verhelderden weinig. Daarom kwam Szydlo naar Straatsburg om zich in de januarizitting te verweren tegen omstandige kritiek van het EP. Het werd een dovemansgesprek. Polen kruipt  graag in de slachtofferrol, en voelt zich onbegrepen. Een aanpassing van het Grondwettelijk Hof ? Het was de vorige regering Kopacz die het Hof politiek naar haar hand had gezet, en daarmee inging tegen alle rechtsregels. ‘Wij zorgen ervoor dat 8 van de 15 leden door de oppositie worden voorgedragen’. (Overigens zijn er navranter voorbeelden: in Spanje telt het Hof zeven leden, die zonder uitzondering door de conservatieve Partido Popular zijn benoemd). De openbare omroepen moeten voortaan ‘de wil, de belangen en de tradities van het volk vertolken’. De hele top nam ontslag. Journalisten gingen de laan uit. De toetssteen is Radio Marija – niet bepaald een toonbeeld van onbevooroordeelde christelijke verdraagzaamheid. Al in 2005 beschuldigde kardinaal Glemp het station ervan de Kerk te splijten. In 2006 waarschuwde paus Benedictus XVI pater Rydzyk dat hij moest stoppen met haatuitzendingen tegen de joden en propaganda voor de Kaczynski’s. Radio Marija pleit voor de doodstraf, tegen abortus en homo’s, en beschuldigt openlijk de Loge van een complot om president Lech Kaczynski, tweelingbroer van huidig PiS-voorzitter Jaroslaw, te vermoorden – Lech stortte met zijn vliegtuig neer in Smolensk (2010); uit bandopnamen is gebleken dat hij zelf het bevel gaf om te landen ondanks de barre weersomstandigheden. Maar opvallend, en herkenbaar: de combinatie joods-vrijmetselaar-communistisch doet het in 2016 even goed als in 1936.

Echt nieuw zijn deze ontwikkelingen in Polen niet. Al eerder is het land frontaal in botsing gekomen met de Europese Unie, waartoe het zo graag wou behoren – hoewel minder graag dan tot de NAVO. In 2004 was het zover. Maar daarvoor al deden enkele voorvallen de wenkbrauwen al fronsen. Half mei 2001 stond ik, langs Russische zijde, aan de grenspost van Mamonovo (Heiligenbeil, toen Oost-Pruisen nog Duits was), en ik kon rustig doorwandelen naar de Poolse kant, Gronowo (Grunau) dat met Europees geld werd uitgebouwd. De openlijke smokkel deed pijn aan de ogen, de grens was gewoon een zeef. Ik zag een Russisch beambte met veel misbaar een wagen aanhouden, een tachtigtal flessen vodka in beslag nemen, en de aangeslagen waren wegsluiten in een loods. De bestuurder werd teruggestuurd  richting Kaliningrad. Ik bleef wat rondlummelen, en jawel: geen kwartier later kwam dezelfde wagen terug, hartelijke begroeting tussen grenswacht en ritselaar, flessen weer ingeladen, recht Polen binnen, visumvrij sinds 1991. Benzine goedkoper getankt. Op de terugweg verwisselden snel wat voedselpakketten van eigenaar.

Even levendig herinner ik met het getouwtrek om het Oerbos, het Puszcza Bialowieska. Tegen 2009 moest een volledig nieuw wegennet zijn uitgetekend, dat onder meer de doortrekking van de Via Baltica inhield. Die splitst in de Letse hoofdstad Riga in twee zuidelijke routes. De kustweg loopt langs Kaliningrad (Koningsbergen) naar Gdansk (Danzig). De tweede zou langs Kaunas in Litouwen naar Suwalki voeren en zo naar Bialystok, waar een aftakking naar Wit-Rusland (Grodno) leidt, en een andere naar Warsjau. Maar daarvoor moesten stukken gerooid van Augustow en van Kyszyn. Jammer voor de eiken, de bizon en de wissent, maar economie voor alles. Het is blijven steken in luttele deelplannen. Voorlopig.

Vandaag vormt de vluchtelingenstroom een onoverkomelijke hinderpaal. Ex-premier Kopacz in juli 2015: ‘Polen heeft al gegeven. Wij nemen 2 000 Syriërs en Noord-Afrikanen op tegen 2017’. In september, met de hete adem van de verkiezingen in de nek, zei ze nee tegen Junckers spreidingsplan. ‘2 000 inwijkelingen volstaan’. Op het EVP-kongres in Katowice zei ze alle economische vluchtelingen de wacht aan. Onder veel druk moest ze instemmen met 9 000 asielzoekers. De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, Witold Waszczikowski, kon zijn misprijzen niet op. ‘We zullen de afspraken naleven’. Maar er kan niemand bij. ‘Alsof de wereld zich naar marxistisch voorbeeld automatisch maar in één richting zou moeten bewegen – naar een nieuwe mix van culturen en rassen (!), een wereld van fietsers en vegetariërs, die alleen nog inzetten op hernieuwbare energiebronnen en tegen iedere vorm van religie strijden’. O ja, PiS wil absoluut steenkoolcentrales  behouden voor zijn stroomopwekking, en moslims zijn uit den boze.

De EU ook. Want dat is het nieuwe machtsinstrument van de Duitsers, die gronden en bezittingen opkopen langs de Poolse kant van de Oder, en voorschrijven hoe je begrotingen moet opmaken. Kaczynski, de échte baas achter de schermen, bepaalt hoe het moet. Pensioenleeftijd zakt naar 65, 120 euro bijslag per kind (het gemiddelde inkomen is 1.000 euro), lagere belastingen voor laagloners en KMO’s, hogere voor banken en buitenlandse warenhuizen. En 1,2 miljoen nieuwe banen om de eksodus van handwerkers en akademici tegen te gaan.

De alarmbellen gaan aan in Brussel en elders. Kredietbeoordelaar S & P heeft direct de rating van A- verlaagd naar BBB+. Het is nu uitkijken wat de besloten ontmoeting Orbán-Kaczynski op Slot Niedzica, aan de Pools-Slovaakse grens, dat dubbelerfgoed is, zal meebrengen. Als beiden het spiegelpaleis zijn binnengegaan zullen ze alleen opgeblazen of uitgeteerde silhouetten hebben gezien. En dan klinken Kaczynski’s woorden die hij midden vorig jaar in Jasna Góra uitsprak op zijn minst onrustwekkend: ‘Er is geen Polen zonder de Kerk. Polen heeft geen moreel onderwijs anders dan wat de Kerk verdedigt’. Radio Marija.