Politieke hoogspanning in Duitsland

86 eurocent per maand meer voor de openbare omroep. Over meer gaat het niet op het eerste gezicht. En toch dreigt er een regeringscrisis in Maagdenburg, de hoofdstad van de Oost-Duitse deelstaat Saksen-Anhalt. Een crisis die het ook bondskanselier Angela Merkel 150 kilometer oostelijker in Berlijn knap lastig kan maken. Natuurlijk gaat het niet alleen om die bijdragenverhoging van 17,50 tot 18,36 euro. Het gaat om de toekomst van de openbare omroep als dusdanig én om stemgedrag.

Coronatijden

Saksen-Anhalt wordt bestuurd door de zogenaamde Keniacoalitie van christendemocraten (CDU), sociaaldemocraten (SPD) en Groenen. Bij haar aantreden in het voorjaar van 2016 had de deelstaatregering het begrip ‘Beitragsstabilität’ vastgelegd in haar coalitieakkoord. Minister-president Reiner Haseloff (CDU) verstaat daaronder dat de maandelijkse bijdrage voor het geheel van 74 radio- en 21 televisieomroepen in de Bondsrepubliek bevroren blijft op het niveau dat tien jaar geleden vastgelegd werd. Maar in de zomer van dit jaar volgden de Duitse deelstaten de aanbeveling van de commissie KEF om de bijdrage te verhogen (bij onthouding van Haseloff). De fracties van de regeringspartij CDU en de oppositiepartijen Alternative für Deutschland (AfD) en Die Linke in Saksen-Anhalt hadden toen verklaard dat ze dat ‘Staatsvertrag’ niet zouden goedkeuren in het deelstaatparlement.

De linksradicale Die Linke staafde haar weigering met het argument dat Oost-Duitse filmproducties te weinig aan bod komen op de openbare omroep. De CDU van Saksen-Anhalt vindt ook dat er te weinig aandacht wordt besteed aan ‘het oosten’ van Duitsland. Ook zouden de lonen van het toppersoneel van de openbare omroep te hoog zijn. Grondige hervormingen ervan zouden uitblijven. En een verhoging van de bijdrage zou niet gepast zijn in coronatijden, waar de burgers al genoeg financiële tegenslagen te verwerken kregen. De rechts-nationalistische AfD is uit principe gekant tegen de openbare omroep als ‘spreekbuis’ van het establishment.

Besparen en knippen

Het akkoord dat de deelstaten zijn overeengekomen, moet unaniem door hun parlementen goedgekeurd worden. 86 eurocent lijkt niet veel. Maar als die verhoging er niet komt, zou dat op een totaal van 40 miljoen huishoudens al gauw betekenen dat de openbare omroep in het komende jaar alleen al bijna een half miljard euro aan inkomsten zou derven. Ongetwijfeld zou het bestuursorgaan ervan naar Karlsruhe trekken. Daar zetelt het Bundesverfassungsgericht, het Grondwettelijk Hof. De hoogste rechters van het land zouden de openbare omroep wel gelijk geven. Maar intussen vloeien die 86 eurocent maal zoveel huishoudens niet in zijn kas. Hij zal er niet aan ten gronde gaan. Besparen en knippen in de programmatie zou echter wel aan de orde zijn.

‘De poorten naar uiterst rechts’

Die Linke heeft op 10 november haar kar gekeerd. Ze zou toch de verhoging willen goedkeuren. Zogezegd omdat uit een bevraging van haar leden was gebleken dat een overgrote meerderheid ervan haar vertrouwen over de berichtgeving van de openbare omroep in de zware tijden van de pandemie had geuit. De ware reden laat zich echter raden. Die Linke voelt er namelijk niets voor om in deze kwestie op één lijn te zitten met de AfD. Haseloff blijft bij zijn standpunt. Dat betekent echter: de CDU stemt mee met de AfD. Daar is nog meer over te doen dan over het feit dat de openbare omroep die verhoging aan haar neus zou zien voorbijgaan. Of over de vraag of hervormingen van het instituut wenselijk zijn.

Michael Kellner, topman bij Die Grünen, vatte het zo samen: ‘De CDU moet de poorten naar uiterst rechts goed gesloten houden. Ze mag niet samenspannen met vijanden van de grondwet zoals de AfD’. Haseloff verwijt zijn coalitiepartners dat ze het coalitieakkoord schenden (‘Beitragsstabilität’). Die zeggen dan weer dat een verhoging mag omdat ze rekening houdt met de inflatie. Emeritus Christoph Degenhart, specialist staatsrecht en mediarecht, vindt de argumenten van Haseloff met betrekking tot de ‘Beitragsstabilität’ en de coronasituatie best verdedigbaar.

Basisconsensus

De dreigende crisis herinnert aan de zaak ‘Kemmerich’. Dat is de liberaal (FDP) die op 5 februari van dit jaar met de stemmen van CDU, FDP én AfD tot minister-president van de Oost-Duitse deelstaat Thüringen werd gekozen. Er stak toen in heel Duitsland zo een storm van protest op dat Kemmerich nauwelijks één dag later zijn ontslag aankondigde. Friedrich Merz, een kandidaat-voorzitter van de CDU, vindt de mening van de AfD ‘volkomen onbelangrijk’.

Formeel mag Haseloff het recht misschien wel aan zijn zijde hebben, maar moreel functioneert Duitsland op een andere manier. Robert Habeck, de voorzitter van de Groenen, stelde dat de CDU met haar tegenstem zou afstappen van de ‘basisconsensus’ van de coalitie. Die stelt namelijk een ‘bolwerk tegen rechts’ te zijn (en in Duitsland is ‘rechts’ synoniem met extreemrechts). Daarbij wordt over het hoofd gezien dat de CDU zich duidelijk door andere motieven laat leiden dan de AfD. Dat merkte Jasper von Altenbockum in de Frankfurter Allgemeine Zeitung op.

Schokgolven

De verhouding tussen recht en moraal in Duitsland moet altijd bekeken worden in het licht van zijn geschiedenis. Want de man die 87 jaar geleden als leider van de sterkste fractie in de Reichstag aan de macht kwam, zit bij alle politieke discussies in Duitsland nog altijd mee aan tafel als ‘der steinerne Gast’, de ‘stenen gast’, zoals zijn zwaar te dragen symbolisch aanwezig-zijn er wordt genoemd.

Komende woensdag beraadt het parlement van Saksen-Anhalt verder over de heikele kwestie. Als de CDU het been stijf houdt of als er geen compromis uit de bus komt, valt de deelstaatregering. De schokgolven daarvan zullen tot in Berlijn reiken. Enkele maanden voor de Bondsdagverkiezingen kan de temperatuur binnen de regering van christen- en sociaaldemocraten onder bondskanselier Angela Merkel onaangenaam gaan stijgen.

(Deze analyse verscheen afgelopen maandag op www.knack.be )