‘Praag Tsjechisch!’

Miroslav Hroch (°1932) is een inspirerende denker voor het ADVN, het in Antwerpen gevestigde archief voor nationale bewegingen, en voor NISE (National Movements and Intermediary Structures in Europe). De Tsjechische historicus heeft baanbrekend onderzoek verricht naar de ontwikkeling van nationale bewegingen en identiteiten in Europa. Een natie ziet hij groeien volgens een drie-fasen-model: in de eerste fase verzamelen intellectuelen materiaal om een bepaalde nationale identiteit uit te bouwen, in de tweede willen activisten zoveel mogelijk mensen winnen voor het project van een eigen politieke entiteit op basis daarvan en in de derde ontstaat een massabeweging die deze probeert te ver­wezenlijken.

Bij zijn onderzoek kon Hroch de geschiedenis van de Tsjechen voor ogenstaan. Die moesten hun taal en cultuur zien te bewaren in een eeuwenlange ‘strijd’ met de Duitstaligen binnen eenzelfde staatsverband. De wordingsgeschiedenis van de Vlaamse natie vertoont wel enige gelijkenis met die van de Tsjechische. Wat er zich afspeelde in Bohemen en Moravië (het huidige Tsjechië), kan ook kenmerkend zijn voor volkeren die naar autonomie streven.

Verdrijving

Peter Glotz (1939-2005), een leidinggevende Duitse sociaaldemocraat, schreef een boek waarvan de titel Die Vertreibung* verwijst naar het gebeuren dat in 1945 een einde maakte aan de achthonderd jaar durende aanwezigheid van de Duitstaligen in Bohemen en Moravië. In zijn eigen persoon, als kind van een Duitstalige vader en een Tsjechische moeder, belichaamde hij de ‘symbiose’ van de twee culturen. De Tsjechische regering bood zijn moeder nog de kans om in Eger (Tsjechisch: Cheb) een winkel te openen. Zdenka Hornova verkoos echter haar gevluchte man te vervoegen en zo stak ze samen met de kleine Peter op een septembermorgen in 1945 de grens naar het naburige Beieren over. Het gezin Glotz had meer geluk dan de meeste van de Sudetenduitsers – 3,5 miljoen in totaal – die van de ene dag op de andere uit het land werden verdreven.

Splitsing

Hoe was het zover kunnen komen? De Tsjechen noemen de Slag op de Witte Berg in 1620, toen de Habsburgse keizer het Boheemse leger versloeg, het begin van ’temno’, het tijdperk van de duisternis. De Oostenrijkers stelden dat er een gemeenschappelijke bestuurstaal nodig was om de verschillende volken binnen het rijk bijeen te houden. Wie op de maatschappelijke ladder wilde klimmen, moest Duits kennen. Het Tsjechisch, hoewel niet verboden, verkommerde tot een ‘boerentaal, die de hogere klassen steeds vreemder’ werd, aldus de historicus František Palackŷ (1798-1876).

Glotz noemde Palackŷ een van de ‘Erwecker’, die de Tsjechen bewust maakte van hun nationale geschiedenis. In het midden van de 19de eeuw namen in Praag de spanningen toe tussen de Tsjechische kleinburgers en de Duitstalige grootburgers en ambtenaren. In 1882 werd de universiteit van Praag gesplitst in een Duitstalige en een Tsjechische. Ook in andere Boheemse steden veranderde met het sterker worden van de Tsjechische beweging de Duitstalige bovenlaag in een minderheid.

Lokroep

Tot zover klinkt het verhaal ons Vlamingen vertrouwd in de oren. Na de ondergang van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog zouden de Tsjechen samen met de Slovaken hun eigen staat verkrijgen. De Duitstalige minderheid kon haar statusverlies niet verwerken. Stilaan zouden vele Sudetenduitsers zich laten bekoren door de nationaalsocialistische lokroep van ‘Heim ins Reich’. De nazibezetting van 1939 tot 1945 leverde de Tsjechische regering in ballingschap het argument om na de oorlog alle Duitstaligen te verdrijven. Elke vergelijking mankt, maar die met de Duits-Tsjechische relatie herinnert er weer aan dat de Vlaamse emancipatiestrijd ondanks dramatische momenten onbloedig is verlopen.

*Peter Glotz, Die Vertreibung. Böhmen als Lehrstück, München 2003², 288 p.

Deze tekst verscheen als voorwoord in de ADVN-Mededelingen nr. 60, tweede trimester 2018