Annelien De Dijn: ‘De coronacrisis versterkt de individualistische kijk op vrijheid’

Wat is vrijheid en hoe moeten we met dit begrip omgaan? Annelien De Dijn, historica en hoogleraar moderne politieke geschiedenis, schreef het boek Vrijheid, een woelige geschiedenis waarin ze een analyse maakt van vijfentwintig eeuwen vrijheidsbegrip. In deze aflevering van Doorbraak Radio geeft De Dijn meer uitleg over haar boek en haar visie op vrijheid.

Wat is vrijheid?

Mensen praten heel graag over vrijheid maar gebruiken dit begrip om andere politieke doelen te realiseren, zegt De Dijn. ‘Sommigen lijken vrijheid ook als iets zeer individualistisch te definiëren waarbij vrijheid dan gaat over doen wat je wil zonder tussenkomst en beperkingen van anderen.’  Naast de individualistische definitie kan vrijheid ook worden gedefinieerd als een collectief begrip waarbij je als samenleving samen beslissingen maakt over de geldende regels. In de individualistische betekenis gaat vrijheid dus over de afwezigheid van regels. In de collectieve betekenis gaat vrijheid over leven onder regels die we als samenleving zelf hebben bepaald, benadrukt De Dijn.

Op dit moment leven we vooral in een individualistische visie op vrijheid, maar de collectieve visie is niet helemaal afwezig. ‘Door de coronacrisis en de geldende maatregelen mag het heel duidelijk zijn dat de storm van protest vooral wordt gevoerd in naam van de individualistische vrijheid.’ Mensen zijn door de coronacrisis meer gaan nadenken over wat vrijheid voor hen betekent. De individualistische visie op vrijheid is duidelijk dominant in onze huidige maatschappij, de coronacrisis maakt dat zeer duidelijk. In westerse samenlevingen zijn we sterk gehecht aan onze vrijheid. Daarom kan de overheid in deze crisis nooit even slagkrachtig zijn als de overheid in autoritaire regimes.

De context van vrijheid

De collectieve visie op vrijheid dook voor het eerst op in de oude Atheense democratie. Burgers kwamen samen om beslissingen te nemen en kregen daarbovenop een soort bonus van de staat wanneer ze opdaagden bij vergaderingen waar beslissingen werden genomen. ‘Atheense burgers wilden van elkaar geen slaaf of meester zijn, ze waren gelijken.’

De collectieve visie op vrijheid kent een zeer lange geschiedenis. Het is pas in de 19de en 20ste eeuw dat de andere meer individualistische kijk op vrijheid voet aan grond krijgt, zegt De Dijn. ‘Dat heeft te maken met de opkomende democratie in Europa en de VS.’

Is de staat een bedreiging voor de vrijheid?

Heel veel mensen zien de staat als een bedreiging voor de vrijheid of juist als een behoeder van de vrijheid. We kunnen ook naar vrijheid kijken als positieve of negatieve vrijheid, zegt De Dijn. ‘Wanneer we naar vrijheid kijken in de positieve zin kunnen bepaalde vormen van staatsinterventie ons juist meer vrijheid opleveren.’ De staat kan ervoor zorgen dat we meer onszelf kunnen zijn. ‘Wanneer de staat ons verbiedt om te roken kunnen we juist meer vrijheid krijgen omdat we minder afhankelijk worden van verslavende middelen als tabak.’

Toch schuilt er ook gevaar in de tegenstelling tussen negatieve en positieve vrijheid, vindt De Dijn. Wie kan er immers beslissen wanneer staatsinmenging ons meer vrijheid oplevert of juist onze vrijheid beknot? Regels moeten er komen met goedkeuring van de bevolking in haar geheel, dan houden ze geen vrijheidsbeperking in.

De vrijheid van meningsuiting

Waar stel je grenzen aan de vrijheid van meningsuiting? Deze vraag heerst sterk in het debat. Wat De Dijn mist is de vraag waar vrijheid van meningsuiting voor dient. ‘In de context van de verlichting diende de vrijheid van meningsuiting om kritiek te leveren op instituten die macht hadden.’ Vandaag wordt ze eerder gebruikt tegen mensen die juist niet tot de elite behoren. Het oorspronkelijke doel van deze vrijheid lijkt verdwenen.

Sociale media zoals Facebook en Twitter hebben vandaag veel macht over de vrijheid van meningsuiting. ‘We moeten als samenleving nadenken of we deze macht wel aan privébedrijven willen geven.’ Niet enkel sociale media maar ook de klassieke media hebben veel macht wat de vrijheid van meningsuiting betreft. ‘Heel wat kranten zijn in handen van slechts enkele bedrijven wat voor een hoge machtsconcentratie zorgt.’ We moeten ons er sterk van bewust zijn dat het onze taak als burgers blijft om de vrijheid te beschermen, zegt De Dijn.

Het boek Vrijheid is te koop in de online boekhandel

Auteur artikel: Rani De Leeneer