God en Allah in het land der atheïsten: De Verlichting doorgelicht

De plaats van religie in de samenleving en de scheiding tussen kerk en staat is opnieuw voer voor discussie. In zijn nieuwe boek God en Allah in het land der atheïsten verzet Herman Pauwels zich tegen de lekenstaat omdat die van atheïsme een staatsfilosofie maakt. Pauwels zoekt naar een nieuwe interpretatie van religieus pluralisme in een multiculturele staat en toont aan hoe meerduidig de moderniteit in haar houding tegenover religie is sinds de Verlichting. In deze aflevering van Doorbraak Radio geeft Herman Lauwers meer uitleg over zijn boek.

Interpretatie van de Verlichting

De Verlichting beslaat slechts een periode van één eeuw, er zijn nog heel wat andere periodes die hun weerklank vinden in de moderniteit, zegt Lauwers. Daarnaast zijn er in de Verlichting twee periodes te onderscheiden die lijnrecht tegenover elkaar staan. ‘Zo is bijvoorbeeld de Engelse Verlichting van een heel andere aard dan de Franse Verlichting.’ De Engelse Verlichting is de voorloper van de liberale democratische rechtstaat terwijl de Franse Verlichting de bouwstenen legde voor de natiestaat, benadrukt Lauwers. De samenleving vandaag de dag is veel heterogener waardoor er nu discussies komen bovendrijven over de interpretatie van de Verlichting.

De verhouding tussen wetenschap en religie

Lauwers schenkt in zijn boek veel aandacht aan de verhouding tussen wetenschap en religie en het feit dat het ene het andere niet uitsluit. Een idee dat vandaag de dag sterk leeft is dat alles te verklaren valt vanuit de wetenschap en dat religie dus overbodig is. Het wetenschappelijk atheïsme dreigt religie buitenspel te zetten. Binnen een rationele wetenschap kan dit zeker kloppen, maar ook wetenschap berust op een aantal aannames die op zichzelf intuïtief zijn, zegt Lauwers. ‘Er zijn grenzen aan het determinisme van de wetenschap.’ Daarnaast is het volgens Lauwers ook fout om te denken dat religie kennis over de werkelijkheid is. ‘Het is niet gebaseerd op kennis of een weten, maar op een aanvoelen en traditie.’

De samenleving is grotendeels geseculariseerd, maar daarnaast is er ook nog een grote mate van religiositeit en geloof aanwezig, vindt Lauwers. ‘Zelfs mensen die zichzelf als atheïst beschouwen doen regelmatig uitspraken die meer in de richting gaan van zaken die de werkelijkheid overstijgen.’ Ondanks de secularisering in West-Europa leeft religie dus nog steeds onderhuids, benadrukt Lauwers. Migratie heeft daarnaast voor de aanwezigheid van meer traditionele vormen van Katholicisme en andere religies gezorgd. Volgens Lauwers moeten we ons dan de vraag stellen hoe al deze vormen van religie te verzoenen zijn binnen één maatschappij.

Natiestaat versus liberale democratische rechtsstaat

Er moeten grenzen gesteld worden aan bepaalde zaken om de cohesie binnen een maatschappij te behouden en de liberale democratie moet steeds de rode draad zijn. Maar waar volgens Lauwers is er bijvoorbeeld wel geen ideologisch debat nodig over het aparte zwemuur voor vrouwen in het Anderlechts zwembad. Alle vrouwen kunnen hier immers gebruik van maken.

Belangrijk is om het verschil tussen de twee soort Verlichting in het achterhoofd te houden, vindt Lauwers. Een natiestaat gaat uit van de homogeniteit van haar bevolking. ‘Maar er zijn geen homogene natiestaten meer.’ Integratie is belangrijk maar mensen dwingen tot het afscheid nemen van hun eigen cultuur heeft enkel een omgekeerd effect, zegt Lauwers. ‘Zo gaan mensen zich buiten de maatschappij houden en ontstaan gemeenschappen binnen de gemeenschap.’

Zelfcensuur, vrije meningsuiting en de lekenstaat

Het recht over vrije meningsuiting moet gevrijwaard worden maar soms moeten we wel nadenken of het nodig is om anderen onnodig te kwetsen, vindt Lauwers. ‘Mensen beledigen mag, maar moet het?’ Het vraagstuk over de balans tussen vrije meningsuiting en (zelf)censuur laat Lauwers in zijn boek bewust open.

Een vraagstuk dat Lauwers niet onbeantwoord laat is dat over de lekenstaat. De laïcité is een vorm van atheïsme waar atheïsme de staatsfilosofie is geworden. Dit fenomeen duikt vooral in Frankrijk op maar vindt ook zijn weg naar Franstalig België. In een liberale democratische rechtstaat is er nood aan een middenveld en dat middenveld kan ook religieus gekleurd zijn, vindt Lauwers.

Redacteur artikel: Rani De Leeneer

Het boek is te koop in onze online boekenwinkel