Rik Torfs: ‘Kerkgebouwen hebben veel meer potentieel dan we denken’

In deze aflevering van Doorbraak Radio spreekt David Geens met professor kerkelijk recht Rik Torfs, een regelmatige gast met een uitgesproken mening. Het punt dat dit keer ter discussie op tafel ligt, is de herbestemming van kerkgebouwen in Vlaanderen.

Te veel kerken in Vlaanderen?

In Vlaanderen heeft elk gehucht wel een kerk, maar door teruglopende bezoekersaantallen komen de gebouwen steeds meer onder druk te staan. De roep om kerken uit functie te halen en ze te herbestemmen of zelfs af te breken, wordt alsmaar sterker. ‘Het klopt dat er in Vlaanderen zeer veel kerkgebouwen staan,’ legt Torfs uit. ‘Er werden ook nog zeer lang kerken bijgebouwd. Denk maar aan de zogenaamde bouwpastoors van de jaren ’60.’

De kerk fungeert vaak als een symbolisch gebouw en als referentie- en rustpunt. ‘In mijn boek ‘De kerk is fantastisch’ beschrijf ik het belang van de rol van de kerk als gebouw. Een rol die vaak groter is dan die van de Kerk als gemeenschap en instituut.’

Problematische toegankelijkheid

Een belangrijke voorwaarde is natuurlijk dat de kerk altijd open zou moeten zijn om rust te vinden. Dit is echter een groeiend probleem, want dit is niet meer het geval. ‘In mijn kindertijd waren kerken altijd open en kon je er gaan zitten om na te denken over het leven. Ze zouden dus op een veilige manier toegankelijk moeten zijn gedurende de dag, zodat diefstal en vandalisme vermeden worden, maar men er toch steeds terechtkan.’

Herbestemmen of sluiten?

Er zijn wel wat overheden die pleiten om kerken te sluiten. Het is immers niet meer nodig om in elk dorp nog een kerk te hebben. ‘Een deel kan inderdaad gesloten worden,’ knikt Torfs. ‘Het kerkelijk wetboek staat dit ook toe. De vraag is natuurlijk: wat doe je dan met die gebouwen? Afbreken als ze moeilijk te herbruiken zijn? Ik heb er persoonlijk geen probleem mee om er iets anders van te maken. Denk maar aan het hotel in Mechelen of de boekenwinkel in Maastricht.’

Nochtans leiden voorstellen voor nieuwe bestemmingen soms ook tot protest. Toen in 2019 plannen werden bekendgemaakt om de Sint-Annakerk in Gent te gaan herbestemmen als supermarkt, ontstond er heel wat tegenwind, ook door niet-kerkelijke Gentenaars. ‘Een minimaal respect voor het sacrale blijft natuurlijk nodig,’ stelt Torfs, ‘maar ik zie niet in waarom je geen profane activiteiten in een kerk zou kunnen organiseren. Er zouden meer kerkgebouwen kunnen openblijven als je ook andere activiteiten organiseert, zoals bijeenkomsten van de buurt of concerten. Deze gemeenschapsrol bestond traditioneel al, en ik geloof ook dat daar toekomst in zit.’

Preventieve rol van kerken

De religieuze functie van een kerkgebouw wordt door heel wat overheden gezien als een belemmering. Als er dan toch een herbestemming komt, krijgen non-profitactiviteiten die vertrekken vanuit de christelijke traditie om te helpen, de voorkeur. ‘Nochtans vind ik ook profit niet per se verkeerd,’ merkt Tofs op. ‘Het is niet omdat het een kerkgebouw is dat je dan maar verlies moet maken. Er moet een balans gezocht worden tussen economische en maatschappelijke winst.’

Torfs ziet dus vooral heil in een gedeelde functie, waarbij de religieuze activiteiten gepaard kunnen gaan met andere gemeenschapsactiviteiten. ‘Ik zie zelfs een preventieve rol weggelegd voor kerkgebouwen in de geestelijke gezondheidszorg. Het is een asielplek om tot rust te komen, weg van het ritme van de dag vol hoge eisen.’

Terug naar traditionele gemeenschapsfunctie

In Vlaanderen zijn heel wat kerken ook monumenten, wat een eventuele herbestemming natuurlijk bemoeilijkt. Ook qua onderhoud zijn het geen gemakkelijke gebouwen, met hoge kosten. ‘Ik heb begrip voor het mercantiele en commerciële aspect bij hergebruik,’ geeft Torfs toe. ‘Niet alles kan een bezinningscentrum worden, zoals vaak gebeurt bij kloosters en abdijen. Ondanks de moeilijkheden, zien overheden de gebouwen te vaak als een last en kijken ze te weinig naar de kansen en de schoonheid die ze bieden.’

Volgens Torfs heeft ook de Kerk fouten gemaakt. ‘In de jaren ‘80 en ‘90 waren er bisschoppen die zich verzetten tegen elke profane activiteit in een kerk, zelfs klassieke concerten. Deze opvatting was veel te eng en ging voorbij aan het traditionele gemeenschapselement van kerken. In de 20^e eeuw leek er alleen nog plaats te zijn voor het rituele. Het waardig gebruik van een kerkgebouw voor profane activiteiten, is echter zeker toegestaan.’

Religie onder vuur

Vlaanderen kent volgens Torfs een betrekkelijk primitieve secularisering. ‘Er bestaat heel wat rancune tegenover de kerk, gebaseerd op trauma’s van de vorige generaties,’ aldus Torfs. ‘Maar wat ook meespeelt is een impliciete aversie tegen de islam. Weliswaar onterecht, want op een aantal extremistische figuren na is er intrinsiek niets mis met de islam. Dus in plaats van de islam rechtstreeks aan te vallen, zien we dat al wat religieus is naar de achtergrond geduwd wordt. Zo worden de rancune tegen het eigen katholieke verleden en de angst voor de islam verpakt als scepsis tegenover álle godsdiensten.’ Dit verschijnsel speelt sterk in Vlaanderen en Nederland, maar is geen wereldwijd fenomeen.

Een van de terugkerende punten van kritiek is de financiering van erkende godsdiensten met belastinggeld. ‘We leven in een staat die veel domeinen direct en indirect financiert, niet alleen religie maar ook cultuur, opera en sport,’ beaamt Torfs. ‘Wanneer ongeveer alles gefinancierd wordt, is het niet-financieren van godsdienst niet neutraal, maar religievijandig. In de Verenigde Staten is dit helemaal anders. In veel domeinen zijn mensen zelfbedruipend, dus is het ook normaal dat religie zelf bekostigd moet worden.’

Uitgestoken hand

Torfs verdedigt dus een model waar naast het puur religieuze ook plaats is voor andere, zelfs winstgevende, activiteiten in het kerkgebouw. Het is echter ook aan de Kerk om de hand uit te steken om andere functies toe te staan. ‘De geldkraan toedraaien is niet neutraal, maar misschien moeten religies de kraan net opendraaien en tonen dat ze meer zijn dan het puur rituele en religieuze,’ bedenkt Torfs. ‘Ons beeld over wat religie is, is vaak te eng en beïnvloed door negatieve ervaringen uit de jeugd.’

Nochtans heeft de Kerk veel troeven om mensen te blijven lokken. Zo werd recent een receptie gehouden in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Brugge, naar aanleiding van een boekvoorstelling over het beroemde beeld van Michelangelo dat er staat. ‘Het was fantastisch om in een dergelijke ruimte te kunnen discussiëren. Er heerste convivialiteit, die naadloos samenging met religie en cultuur. Ik werd er zelfs een milder gestemde mens van’, besluit Torfs lachend.

 Auteur artikel: Lies Verlinden