100 jaar bedevaarten naar de IJzer

In 2020 vond de honderdste IJzerbedevaart plaats. Wat ooit begon als een massamanifestatie in dorpen van gesneuvelde Vlaamse frontsoldaten uit de Eerste Wereldoorlog, evolueerde naar pacifistische colloquia in mineur aan de voet van de IJzertoren. De affiches van de honderd manifestaties werden nu gebundeld in een prachtig geïllustreerd boek. De affiches van de ooit vergeten oorlogsbedevaarten zagen de samenstellers niet over het hoofd.

Affiches

Een heus kritisch historisch werk moet u niet verwachten van 100 jaar IJzerbedevaarten in affiches. De uitspraak ‘never judge a book by its cover’ geldt voor dit boek niét. Misschien als grote uitzondering. Verwacht dus ook niet veel meer dan de honderd affiches van de even zovele IJzerbedevaarten. Telkens met onder meer de details van ontwerper, afmetingen en drukker. De geschiedenis van de bedevaarten zelf vatte historicus Luc Vandewyer samen in amper twaalf pagina’s. Noem het een uitgebreid encyclopedisch lemma. Het is een synthese van honderd jaar bewogen Vlaamse geschiedenis.

Vandewyer noemt de IJzerbedevaarten met recht ‘een van de belangrijkste politieke massamanifestaties van de vorige eeuw.’ Een korte eeuw, weliswaar. De eerste bedevaart vond plaats in 1920. De laatste ‘massamanifestaties’ dateren al van de tweede helft van de jaren 1990. Nadien ging het steil bergaf, tot de politieke manifestaties terug vredes- en dodenherdenkingen waren, zoals de ‘bedevaarten naar de graven van den IJzer’ ooit waren begonnen.

Martelaren

Centraal tijdens die bedevaarten stonden de Vlaamse martelaren van het IJzerfront. Naarmate de jaren vorderden werden zij steeds meer voorgesteld als slachtoffers van het Belgische regime dan van Duitse agressie. Zo groeiden de bedevaarten al snel uit van dodenherdenkingen tot politieke manifestaties. Voortaan stonden taaleisen centraal. De roep om amnestie en een anti-Belgische retoriek — zeker in de jaren 30 — trad steeds meer op de voorgrond. Dat laatste dook terug op in de jaren 90, met de scheidings- en splitsingsgeschiedenis waarop in dit boek amper wordt ingegaan.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gaf men weinig publieke ruchtbaarheid aan de IJzerbedevaart. Massamanifestaties waren verboden door de Duitse militaire bezetter. De politieke bedevaarten bleven wel doorgaan. Eerder en petit comité en steeds met Duitse officieren die een oogje in het zeil hielden. Radicale Groot-Nederlandse boodschappen werden vakkundig geweerd, om die Duitse officieren niet te hard te schofferen. De top van het IJzerbedevaartcomité zat helemaal verweven in de Eenheidsbeweging rond de Vlaams-nationalistische collaboratiepartij VNV. Dat maakte het na de oorlog eens zo moeilijk om de bedevaarten nieuw leven in te blazen. En de politieke recuperatie van de Vlaamsgezinde katholieken in en rond de CVP deed zich ook hier voor. Zonder succes echter. Politieke Vlaams-nationalisten namen de fakkel over. Al bleven in de tweede helft van de vorige eeuw, ‘maximalisten’ en ‘minimalisten’ broederlijk — in godsvrede — samen welkom op de IJzerweide.

Sprekende beelden

Dat laatste is niet meteen te zien in de affiches, die centraal staan in dit boek. Tot en met 1928 zijn het eerder (pers)mededelingen met daarop het volledige programma in voor- en namiddag. Van bloemenhulde over ‘godsdienstige rede’ tot de uitvoering van ‘Trouw aan Vlaanderen’. Het stond allemaal in detail op de aanplakbiljetten. In 1929 gooit de nieuwe secretaris van het organiserende IJzerbedevaartcomité het over een andere boeg. Hij commercialiseert de piëteitsvolle manifestaties door het campagnebeeld via allerlei ‘afgeleide projecten’ en parafernalia te verspreiden om zo de IJzerbedevaart breed aan te kondigen. De uitgebreide programma’s op de affiches maken steeds meer plaats voor sterke ontwerpen, waarop de jonge IJzertoren centraal staat. Slogans en thema’s ontbreken dan nog, die duiken pas echt op in de jaren 1970.

In het boek en in de affiches komen de verschillende fases van het organiserende IJzerbedevaartcomité aan bod. Je ziet de politieke radicalisering, de bescheiden affichage tijdens de Tweede Wereldoorlog, de heropbouw van de gedynamiseerde IJzertoren, en het opkomen van nieuwe vormen en onderwerpen vanaf 1968, en natuurlijk de ‘deradicalisering’ en terugkeer naar de roots in het begin van de 21ste eeuw. Kunsthistoricus Karl Scheerlinck merkt daarbij op dat de ontwerpen vanaf dan aan originaliteit moeten inboeten. Die ‘deradicalisering’ gaat samen met het gebruik van weinig originele stockbeelden; het organiserende comité neemt geen kunstzinnige ontwerpers meer onder de arm. Wat een verschil met de prachtige grafiek van de jaren 1930-’60!

Inspiratie

Hoe de bedevaarten ook evolueerden, zeker in de vorige eeuw was het de ‘jaarlijkse hoogmis van Vlaamse waarden, met terugkerende rituelen, een vlammend sermoen, doorspekt met klachten over te weinig en eisen om veel meer’ voor een ‘hoog-sensitieve achterban’. Het waren mythische momenten waar hele Vlaamsgezinde tot Vlaams-nationalistische partijen, verenigingen, families en individuen zich jaarlijks kwamen laven. Inspiratie opdoen. Moed drinken.

100 jaar IJzerbedevaarten in affiches is een fraai kijk- en leesboek geworden. Wie met enige heimwee zich beelden van de oude IJzerbedevaarten opnieuw voor de geest wil halen, kan zich optrekken aan dit mooie overzichtsboek. De Vlaamse beweging is een naslagwerk rijker.