Verdeeldheid in eenheid

De Lage Landen, zeg maar: de Benelux met een stuk van wat vandaag ‘Hauts de France’ heet en het Land van Kleef in Duitsland. Dat is zowat het gebied dat de Lage Landen sinds de middeleeuwen vormen. Een regio in de delta van de grote rivieren, waar een klimaatopwarming voor relatieve landbouwopbrengsten zorgde. En die zorgden op hun beurt voor het ontstaan en de groei van grote — en al gauw ‘vrije’ steden. Steden die handel voerden. En oorlog. Steden die druk zetten op landsheren, en die laatste gedurende de hele vroegmoderne tijd motiveerden om handel dan wel oorlog te voeren. Het is wat kort door de bocht om de geschiedenis van de Lage Landen zo voor te stellen. Maar dat geldt voor elke gepubliceerde geschiedenis over onze Nederlanden.

Enkele weken geleden verscheen een nieuwe geschiedenis van die Lage Landen bij de gewezen Stichting Ons Erfdeel, die nu al een tijdje door het leven gaat onder de naam… De Lage Landen. De laatste omvattende geschiedenis van deze regio verscheen in 2014. Een 500 pagina’s tellende synopsis van tweeduizend jaar geschiedenis. Onder redactie van een Vlaamse en een Nederlandse historicus: Emiel Lamberts en J.C.H. Blom.

De voorliggende nieuwe, beknoptere en meer analytische geschiedenis, is eveneens een product van een ‘algemeen-Nederlands’ redactieteam. Deze keer tekenden historici Marnix Beyen (UAntwerpen), Henk te Velde en Judith Pollmann (allebei Universiteit Leiden) voor de redactie.

Het nieuwe boek vergelijken met de eerder genoemde publicatie Geschiedenis van de Nederlanden (Prometheus/Bert Bakker) zou het oneer doen. Deze uitgave biedt immers meer een analyse dan een synopsis. Tegen de achtergrond van de feiten die in sneltreinvaart de revue passeren, ontdekken we  een verklaringsmodel voor de manier hoe er in het Noorden en het Zuiden van de Lage landen aan politiek wordt gedaan. En hoe in beide overblijfselen van de XVII Provinciën – België en Nederland dus – naar politieke oplossingen wordt gezocht.

Dynamieken

De historici beginnen het boek in de vijftiende eeuw, na eerst na te gaan waarom de Lage Landen als een eenheid in de politieke geschiedenis mogen worden behandeld. Vooreerst is er een algemeen gedeelde politieke cultuur met veel plaats voor onderlinge verschillen (tussen steden, regio’s, religies en ideologische zuilen…) die ‘particularisme’ wordt genoemd. Vier factoren bepalen de gezamenlijke politieke cultuur.

(1) Geopolitiek: de rivierendelta tegenover Engeland, door geografie een ideaal slagveld voor Europese grootmachten. (2) Het waterrijke landschap dat voor specifieke overleg- en bestuursorganen zorgde en voor gemeenschappelijke praktijken als de strijd tegen dat water, onder meer door het opwerpen van dammen, het ontginnen van grond op de zee. En uiteraard handel over het water… (3) Verstedelijking, waar handel en particularisme een handje hielpen. (4) Een grote, tot vandaag zichtbare, spanning tussen bestuurlijke eenwording en gevoelde en beleefde onderlinge verschillen’. Samenwerking leidde – en leidt – niet altijd tot solidariteit.

Evenementen (met kleine e)

Met die vier principes in het achterhoofd vatten de drie historici een reis van vijf eeuwen politieke geschiedenis aan. Een immense uitdaging, want die geschiedenis is grosso modo bekend. En dus leest het boek, zoals gezegd, als een verklaring voor de evolutie van het politieke reilen en zeilen in de Nederlanden. We leren zo dat in de middeleeuwse steden een ‘verrassend groot deel van de mannelijke bevolking vertrouwd is met aspecten van de lokale politieke cultuur en enige vorm van bestuurlijke verantwoordelijkheid.’

We krijgen het inzicht mee dat ‘steden weliswaar concurreerden, maar ook veel te winnen hadden bij veiligheid, rechtszekerheid en arbitrage. Een beter geïntegreerd gezag kon hun dat wellicht bieden.’ De link met de EU vandaag is dan snel gelegd. We leren waarom Antwerpen in de 16de eeuw profiteerde van de Habsburgse eenmaking, als stapelplaats voor producten van de Nieuwe Wereld. Maar ook dat de Raad van Beroerten onder Alva ‘maar’ duizend doodstraffen uitvoerde van de 11.000 uitgesproken vonnissen tegen protestantse opstandelingen. En zo biedt het boek een verklarende inkijk in tal van evenementen die bijdroegen tot de politieke cultuur die we vandaag kennen.

Evenementen (met hoofdletter)

De grote stappen, Evenementen (met hoofdletter) en verklarende elementen (met kleine letter), passen in dit boek als puzzelstukken in mekaar. Het is een puzzel van macht en tegenmacht, van actie en reactie, van eenmaking en scheuring. Zowel tussen Noord en Zuid als binnenin de beide onderdelen van de Lage Landen. De kracht van dit boek ligt in de beknopte, vlot geschreven, synthetische zoektocht naar gelijkenissen en verschillen tussen Noord en Zuid in maar 200 bladzijden De eerder genoemde factoren – geopolitiek, politiek, sociaaleconomisch – zorgden voor een historische twee-eenheid: een gedeelde cultuur die voldoende afzonderlijk is van de omringende landen. Maar met veel onderlinge verschillen.

En hoe dichter we bij vandaag komen, hoe explicieter die verschillen verworden tot tegenstellingen. De visie op collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog  of op de Europese integratie,  ze zijn fundamenteel verschillend tussen Nederland en België. Beyen, Pollmann en Te Velde illustreren en verklaren hoe de onderliggende dynamieken en toevalligheden gedurende vijf eeuwen zorgden voor een unieke politieke cultuur. Het doet me denken aan de metafoor van Oscar Wilde over Engeland en de VS: ’two countries divided by the same language.’ Na het lezen van De Lage Landen: een geschiedenis voor vandaag durf ik de boutade voor Noord en Zuid uitbreiden tot: twee landen, verdeeld door dezelfde politieke cultuur…

Krachtig

Enkele schoonheidsfoutjes ontsieren het boek, al doen ze geen afbreuk aan de krachtige synthese. Joris van Severen was bijvoorbeeld nooit advocaat. Zijn Verdinaso was nooit een partij (p. 156). De foto over de FN-staking ging over feminisme en niet over de links-wallingantische strijd van André Renard (p. 203). Maar laat deze foutjes u niet afleiden. De Lage landen: een geschiedenis voor vandaag biedt maar één visie op onze gedeelde (en verdeelde) geschiedenis. Maar als u één geschiedenis wil lezen over de verenigde/verdeelde Nederlanden, van ca. 1500 tot vandaag, dan kan u niet buiten dit boek.