Covid doodt, eenzaamheid ook

Wie dacht dat de lockdown een ‘leuke, luie, ontspannende periode zou worden — de hele dag voor de buis of met een spannend boek en een lekker wijntje — had het mis’. Denk maar aan jonge gezinnen met kinderen op een klein appartement. Afstandsonderwijs in arme gezinnen, waar niet voldoende digitale tools beschikbaar zijn. Koppels waar de spanningen oplopen, nu ze 24/7 met elkaar worden geconfronteerd. ‘Oude en eenzame mensen kwijnen gewoon weg’.

Sociale boekhouding

De evolutionair bioloog Mark Nelissen — allicht de bekendste publieksbioloog, al komt hij in deze coronacrisis nooit aan bod als expert — besteedde in zijn nieuwe boek ook aandacht aan de impact van covid-19 op onze ‘standaardwaarde’. Een van de belangrijkste eigenschappen van ons sociale systeem: ‘de mogelijkheid tot samenwerking’ met andere mensen. In de lange geschiedenis dat de homo sapiens op deze aardbol rondloopt, is sociale interactie cruciaal voor wat mensen mens maakt. Samenwerking, zo stelt Nelissen, werd (en wordt) draaiende gehouden met enkele essentiële instrumenten: rangorde (verweven met status) en sociale boekhouding.

Die sociale boekhouding is een ‘soort mentale tabel’ die mensen bijhouden en waarin geregistreerd staat ‘van welke groepsgenoot’ mensen’ wat hebben gekregen en aan wie ze nog wat moeten geven’. Ook sociale apen houden zo’n sociale boekhouding bij. Die steunt op een inventaris van de verhoudingen tussen de delen van de groep. Het is evident dat zo’n boekhouding complex is. Het brein moet groot genoeg zijn om het boekhoudprogramma te kunnen draaien en de massa’s gegevens bij te houden. ‘Je vindt het alleen bij de hoger geëvolueerde soorten terug.’

Psychisch lijden

Wat dit met de lockdown te maken heeft? Heel eenvoudig. Nelissen: ‘Wie geen contacten heeft met vrienden, familie, buren en andere kennissen, krijgt een storing in zijn brein’. Ons brein is immers gemaakt om het doen en laten van onze groepsgenoten te scannen. Vallen die contacten weg, gaat het sociale brein ‘roesten’, toont Nelissen aan. En ‘dat leidt tot psychisch lijden’.

Dat noemt de bioloog een hoge tol, omdat de lockdown — het gebrek aan sociale contacten — een diepe afwijking betekent op onze ‘standaardwaarde’. Die standaardwaarde is de kern van zijn laatste boek. Vergelijk het met de fabrieksinstellingen van je verstoorde of trager werkende smartphone of tablet. Eventjes terug naar fabrieksinstellingen overgaan, naar de meest essentiële en nog niet aan de gebruiker (en zijn omstandigheden) aangepaste versie. En alles werkt terug. Die fabrieksinstellingen delen alle smartphones (van hetzelfde type) met elkaar. Het is het onbeschreven blad van evolutionair aangeleerde trucs, ‘instincten’, die ervoor zorgen dat de mens kan leven op deze planeet.

Dodelijke inbreuk op standaardwaarde

Terug naar de lockdown. Ondanks het wegvallen van de meeste sociale contacten, zo beschrijft Nelissen, blijft ons brein scannen. Daarvoor heeft het veel energie nodig — de hersenen zijn veruit de grootste energieverbruiker van ons lichaam. Maar in tijden van coronalockdown draaien die hersenen in het luchtledige. ‘De storing van standaardwaarde is bij geïsoleerde mensen zo groot dat het pijn doet.’ En dat manifesteert zich ook op fysiek vlak.

Oude mensen in een woonzorgcentrum hebben al minder weerstand, gebruiken allerlei medicijnen, en leven in geïsoleerde omstandigheden. Nelissen toonde in een eerder boek — Eindelijk oud — al aan dat het onderhouden van sociale contacten een van de belangrijkste middelen is om langer te leven. Sociale contacten zijn ontzettend belangrijk om je goed te voelen, voor je gezondheid en voor je levensverwachting. Een isolement, opgedrongen door een lockdown, kan leiden tot een voortijdige dood. Want, als sociaal contact het leven verlengt, zal iemand op oudere leeftijd met minder of geen sociale contacten, minder lang leven.

Nelissen gaat dus verder dan de feitelijk waarneembare gevolgen van covid-19. Ja, mensen sterven aan de ziekte, veroorzaakt door het coronavirus, in welke genetische variant ook. Maar, zo stelt Nelissen, ‘de coronacrisis zal lelijk huishouden bij ouderen, velen zullen eraan sterven: als ze besmet zijn door het virus, moeten ze het gevecht aangaan met een verminderde weerstand, en als ze niet besmet zijn, dreigt een voortijdige dood door de absolute eenzaamheid.’ En de reden is eenvoudig: een fundamentele ontwrichting van onze standaardwaarde. Desocialiseer de mens, en hij kwijnt weg.

Fabrieksinstellingen

Corona en de sociale impact daarvan is maar één aspect van De standaardwaarde van de mens. In zijn ondertussen bekende speelse, lichtvoetige en humoristische stijl onderzoekt bioloog Nelissen onze fabrieksinstellingen. Zoals gezegd: onze (oeroude) genen bepalen ons wezen vandaag (nog steeds). We vertonen vandaag nog steeds gedragingen die aanpassingen waren aan een wereld die al lang niet meer bestaat. Bepaalde angsten die we vertonen, de drang naar statusverhoging, overspel en seksuele jaloezie, het aanraken van je gezicht… Het zijn maar enkele voorbeelden van gedragingen die we vandaag nog steeds vertonen, maar die letterlijk ontstaan zijn in de Afrikaanse savanne en gedurende duizenden generaties zijn overgedragen.

Gender

Daarmee plaatst Nelissen ongewild bedenkingen bij een aantal recente evoluties in onze postmoderne, postindustriële samenleving. Zo stelt hij bijvoorbeeld dat de ‘basisgedachte’ van ‘gender’ onjuist is. Het ontkennen van geslachten vindt hij verkeerd. De mensheid is biologisch binair. Daarmee los je ongelijke behandeling niet op. Daarmee ontneem je mensen niet het recht om hun genderidentiteit zelf te bepalen.

Maar Nelissen plaatst de puntjes op de i, waar dat vandaag misschien wel nodig is. Hij erkent dat gender de culturele expressie van het biologisch geslacht is, maar aanvaardt (als bioloog) niet dat dat biologische geslacht ‘maakbaar en manipuleerbaar’ zou zijn. Alle historische pogingen om de diepgewortelde biologische elementen van ons gedrag te negeren of tegen te werken, zijn volgens Nelissen op een sisser afgelopen. ‘Genderneutrale opvoeding bleek een fiasco‘, zo leidt de bioloog af uit experimenten in het verleden. Vermits het niet mogelijk is om genen het zwijgen op te leggen, kan je ook niet genderneutraal opvoeden, vanwege ‘de kracht van de genen die in de loop van onze evolutie tot functionele aanpassingen hebben geleid’.

Determinisme

Zoals in al zijn werk brengt Nelissen niet altijd even makkelijke boodschappen. Waarmee hij — ook zoals in elk ander boek — benadrukt dat we daarom niet naar een ‘immorele’ wereld moeten evolueren waarin we onze genen onze samenleving laten primeren. Biologie is niet deterministisch en mag ook niet determineren. Cultuur — waaronder religie, moraal en recht — vormt de leidraad van ons leven als mens. Maar dat neemt niet weg dat er biologische kenmerken zijn — waaronder onze standaardwaarde — die je desondanks niet kan wegdenken. Noch wegwerken.

Met De standaardwaarde van de mens toont Nelissen aan hoe lastig we het vaak hebben met onze oude genen. Tegelijk knoopt hij met dit boek — meer dan met andere — opnieuw aan bij zijn succesboeken De breinmachine en De bril van Darwin, die hem als publieksbioloog op de kaart zetten. Een aanrader voor wie eens het culturele vernis van zijn/haar lijf wil krabben…