Ketterij: Jezus Christus en de andere zonen van God

Catherine Nixey, de Engelse auteur van Ketterij. Jezus Christus en de andere zonen van God is de dochter van een uitgetreden non en een voormalige monnik. Dat heeft ze nooit verheeld, omdat ze wel weet dat ze op voorspelbare manier van vooroordeel beschuldigd zal worden tegen het kerkelijk instituut.

Dat zou heel onterecht zijn, want door haar christelijke opvoeding heeft ze een enorme kennis van de materie die ze nu al jaren bestudeert.

Constantijn, Theodosius en Augustinus

Het woord ‘ketterij’, afkomstig van het Griekse ‘haeresis’ betekende oorspronkelijk zoveel als ‘keuze’. Maar het woord zou snel een heel andere, beperkende betekenis krijgen. In Eeuwen van duisternis had Nixey al beschreven hoe het christendom radicaliseerde, vooral vanaf de vierde eeuw. In 308 werd Constantijn de eerste christelijke keizer en werden weliswaar nog gematigde wetten gestemd tegen ketters.

Tachtig jaar later was alle terughoudendheid verdwenen. Er werd bepaald dat ‘wie religie bestrijdt, dat met leven en bloed zal betalen’. ‘Heidense’ beelden, hoe prachtig ook, werden vernietigd en wie er een afwijkende mening op nahield liep het risico om met bijtend zuur het eeuwige zwijgen opgelegd te krijgen.

In 435 verplichtte de Codex van keizer Theodosius het opsporen en verbranden van alle geschriften die afweken van de ‘officiële’ versies van de kerk. ketters waren geen mensen en moesten uitgeroeid worden. Augustinus, die eerder zelf ketter was geweest, noemde na zijn bekering in 387 elk afwijkend geloof ‘vergif’ en vergeleek het met uitwerpselen.

Predikende tovenaars

Klassieke denkers die kritisch dachten over het ‘nieuwe’ geloof werden verboden. Nochtans stelden die soms pertinente vragen, zoals Celsus die in 178 Het Ware Woord schreef, een boek dat helaas niet bewaard werd maar waaruit latere filosofen ruim citeerden.

Celsus zag een contradictie in de alwetendheid van God en zijn woede over de zondigheid van zijn eigen schepping die hij met de Zondvloed in de eerste massamoord van de geschiedenis ombracht.

Bijzonder boek

Wat Ketterijen bijzonder lezenswaardig maakt, is dat Nixey aantoont dat zowel het Oude als het Nieuwe Testament geen unieke teksten zijn, maar dat ze beïnvloed zijn door vele andere verhalen. Van de Tuin van Eden en de Ark van Noach bestaan veel andere, zeer oude versies.

Nixey schetst ook goed de tijdsgeest. In de eerste eeuwen waren er veel zelfverklaarde ‘zonen van god’ die met tovertrucs grote aanhang veroverden. Er circuleerden vele verhalen over ‘verlossers’ die doden tot leven hadden gewekt, blinden hadden laten zien of zelfs waren herrezen. Merkwaardig is dat al die personages er gelijkaardig uitzagen, als zwervers met langere haren die het einde van de wereld verkondigen.

Celsus deed die predikers af als handige tovenaars. Ze duiken op in alternatieve verhalen over ‘Jezus’, maar gedragen zich helemaal anders dan de held van de officiële evangelies. Hij is agressief, heeft een tweelingbroer die hij als slaaf verkoopt en loopt rond met een toverstokje. De kerk deed die alternatieve versies af als ingegeven door Satan, om de getrouwen van het ware geloof af te brengen.

Maagd Maria

Interessant is dat Nixey aantoont dat ons beeld van Jezus wel eens een mengeling zou kunnen zijn van vele bronnen, die ook de Evangelisten hebben beïnvloed. Zo is het merkwaardig dat slechts in twee evangelies over de maagdelijkheid van Maria wordt gesproken.

Theologen discussieerden eindeloos hoe het mogelijk was te bevallen met een intact maagdenvlies. Voor de bevruchting was er een oplossing gevonden: heilig zaad zou via een engel door Maria’s oor naar haar baarmoeder gestroomd zijn.

Ketterij is een bijzonder goed gedocumenteerd, boeiend en verrassend boek. Het moet niet als een ideologisch geïnspireerde aanklacht gezien worden. Nixey verdient alle lof voor haar objectief historisch onderzoek, dat moeilijk is omdat heel veel bronnen verloren gegaan zijn. Dat die er niet meer zijn is mede het gevolg van de vernielingsdrang die de jonge katholieke kerk dreef, om alles wat niet paste bij haar geloof soms letterlijk te verbranden.

En zoals geweten wordt de geschiedenis geschreven door de overwinnaars…