Lulu: Moorden in de Munt

Sinds eind 1981 ben ik verkocht aan Alban Berg. Gerard Mortier was toen net de nieuwe Muntdirecteur geworden en hij had het Brusselse operahuis meteen na zijn aanstelling danig door elkaar geschud. Alles moest en zou anders zijn. Weg met de oubolligheid waarmee opera teveel werd geassocieerd. Het was tijd voor een nieuwe, hedendaags aanpak. Mortiers genie was dat hij een enorme muzikale kennis combineerde met een passie voor hedendaagse, compromisloze mises-en-scène.

En zo leerde ik Alban Bergs eerste opera kennen. Ik zag ‘Wozzeck’ van in de Engelenbak, het hoogste, want goedkoopste balkon. Een volledig witte hellende scène, met een openzwaaiende toiletdeur, waar de tragische soldaat Wozzeck tevergeefs vecht tegen zijn noodlot. Ik zat vanop mijn kleine stoeltje ineen geplooid te kijken. Berg had me van bij de eerste noten bij de keel gegrepen. Er was geen ontkomen aan de kracht van zijn werk. Het was die avond in december veertig jaar geleden dat ik overtuigd was van de juistheid van Mortiers demarche om van opera muzikaal theater voor deze tijd te maken.

Ontaarde kunst

‘Wozzeck’ werd met veel succes voor het eerst opgevoerd in 1925; Berg wou snel een andere opera schrijven. Hij had jaren ervoor al twee toneelstukken gezien van Wedekind, die het verhaal vertelden van de op- en neergang van een jonge vrouw, Lulu. Maar de sfeer in het Wenen van de jaren dertig veranderde snel: de Oostenrijkse nazi’s beschouwden de muziek van Berg als ontaard. Goebbels noemde zijn werk zelfs ‘intellectueel bolsjewisme’. Door samen te werken met de Joodse componist Arnold Schoenberg was Bergs reputatie helemaal aangetast. Maar ook in de Sovjet Unie werd zijn werk niet langer opgevoerd: Stalin had zijn muziek als ‘burgerlijk’ veroordeeld.

Berg zou de twaalftoonstheorie perfectioneren die hij bij Schoenberg had geleerd. Hij werkte tien jaar verder aan zijn opera ‘Lulu’, maar omdat hij besefte hoe moeilijk het zou worden door de druk van de nazi’s om die op te voeren, bewerkte hij stukken eruit tot een orkestrale suite en zelfs een symfonie. Hij stierf in december 1935 en liet een onafgewerkte opera na. Van het derde bedrijf waren bij zijn dood slechts uitgebreide nota’s. Zijn weduwe vroeg Schoenberg dit af te werken, maar toen die weigerde, verbood ze dat iemand anders dit nog zou doen.

Het gevolg hiervan was dat ‘Lulu’ tot aan de dood van Helen Berg in 1976 nooit volledig werd opgevoerd. Daar kwam verandering in 1979, toen de volledige versie voor het eerst werd gecreëerd in Parijs. Dat met een derde bedrijf geschreven door componist Friederich Cerha.

Lilith, de eerste vrouw van Adam

Het is uiteraard die volledige versie die nu te zien in de Brusselse Munt. Het is een herneming van de indrukwekkende productie uit 2012, in een regie van de Pool Krzysztof Warlikowski. Negen jaar later wordt de hoofdrol opnieuw vertolkt door de Canadese sopraan Barbara Hannigan en zij doet dat op een even indrukwekkende manier als toen. ‘Lulu’ heeft uiteraard een zangeres van het niveau van Hannigan nodig die ook overtuigend kan acteren. Dat doet Hannigan met brio. Want de rol van Lulu is bijzonder veeleisend: drie bedrijven van elk een uur lang beschrijven de ‘rise and fall’ van een klein meisje dat overleeft door bloemen te verkopen, die dan een aanbeden ballerina wordt en eindigt waar ze begonnen was, in armoede, als een trieste prostitué.

Warlikowski geeft zijn interpretatie van ‘Lulu’ in een Engelstalige proloog, over Lilith, de eerste vrouw door God geschapen, maar die door Adam afgewezen wordt omdat zij net als hij uit aarde geschapen was. En dus zijn gelijke was. Lilith wordt dan het gevaarlijke ‘schepsel van de nacht’, aan de zijde van Satan. In de proloog stelt een dierentemmer dat de vrouw gelijk aan een slang is die gemaakt werd ‘om onheil aan te richten, te lokken, te verleiden, te vergiftigen, te moorden.’

Geen plaats voor een happy end

Daarmee is de toon gezet. Lulu is geen lichtvoetig schouwspel maar een wreedaardige tragedie met een donkere ondertoon. En een pessimistische reflectie over de onmogelijkheid van een gelukkige evenwaardige relatie tussen een vrouw en een man. Met geen respijt voor de toeschouwer. Als hij dan eens wordt ontroerd met een bijzonder mooie poëtische ontboezeming door een aanbidder over de schoonheid van haar lichaam wordt die door Lulu wreed afgebroken: zij wijst haar minnaar erop dat de sofa waarop ze liggen doortrokken is met het bloed van zijn vader, die zij vermoordde. Enige lichtzinnige romantiek is er niet bij in de helletocht van Lulu…

Jack the Ripper

In een transparante kooi op het podium toont Warlikowski wat niet gezien mag worden. Dat is bijzonder aangrijpend wanneer een groep jonge ballerina’s het publiek aankijkt, als stonden ze als hoertjes in een vitrine. Ook in ‘Wozzeck’ toonde Berg de zelfkant van de maatschappij. De weldenkende Oostenrijkse pers van die tijd sprak daar schandaal over. Auteur Stefan Zweig spotte met het beeld van strikte zedelijkheid dat de burgerlijke kranten van zichzelf hadden, terwijl hun achterpagina’s vol stonden met advertenties voor bordelen. Het is dat soort hypocrisie dat Alban Berg zijn publiek voorhield en dat Warlikowski met zijn regie versterkt. Het hoeft dan ook niet verwonderen dat de opera nooit werd opgevoerd in het vooroorlogse Wenen en zijn première in onafgewerkte vorm kende in Zwitserland in 1947.

De invloed van de dreigende donkere nazi’s jaren is overduidelijk: er is geen plaats voor enige loutering. Lulu wordt naar haar noodlot gedreven in een spiegelvertelling waarin haar echtgenotes die ze vermoordt heeft, haar klanten worden als ze tot prostitutie gedoemd is. Het is uiteindelijk één ervan die haar als Jack The Ripper met een messteek uit haar miserabel lijden zal verlossen. In een wereld die gedomineerd werd door nazi’s is er geen plaats voor een happy end. Het is die weinig vrolijke boodschap die Krzysztof Warlikowski ons magistraal in het gezicht ramt.