Donker Dagboek

Een hooggeplaatste nazi zei in oktober 1933 : ‘Het lijkt dat we niet pas 9 maanden aan de macht zijn, maar al jaren!’. Wie ‘Dagboek 1933‘ van Dirk Verhofstadt leest, kan die uitspraak begrijpen: sinds Adolf Hitler op 30 januari Rijkskanselier werd door een alliantie van zijn NSDAP met conservatieve partijen, verloor hij geen moment om zijn ideeën door te drukken. Verhofstadt heeft bijzonder veel archieven en literatuur doorploegd en stapels kranten uit dat jaar gelezen. Het unieke aan zijn werk is dat de lezer de totale machtsgreep van Hitler op de Duitse geesten dag na dag kan volgen.

Duistere zonnekoning

Nieuwe feiten brengt de auteur niet naar boven. Over de opkomst van de nazi’s zijn al bibliotheken bij elkaar geschreven. Maar Verhofstadt combineert het grote verhaal met kleine anekdotes. Hij citeert uit bekende redes van Hitler en Goebbels maar haalt net zo goed een brief aan van een student die getuigt van zijn grenzeloze bewondering voor de Führer. Een overbodig boek is ‘Dagboek 1933‘ dus allerminst, ook al omdat men er wel eens ten onrechte van uit gaat dat de kennis over historische gebeurtenissen van generatie op generatie wordt overgedragen. Dat is zeker niet het geval. Het geschiedenisonderwijs in Vlaanderen staat allerminst garant voor die overdracht. In een tijd dat de directe getuigen van de Tweede Wereldoorlog haast alle verdwenen zijn, kan het absoluut geen kwaad om voor jongere mensen de vreselijke feiten nog even op een rijtje te zetten.

Hitler radicaliseerde niet. Hij was al jaren op een obsessionele manier overtuigd van zijn eigen grote gelijk en wilde zijn missie uitvoeren op een fanatieke manier, die niet ter discussie stond. Dat ongebreideld geloof was zijn grote sterkte in de opgang van de nazi’s. Zijn totale onvermogen tot luisterbereidheid en het ontbreken van elke vorm van zelfkritiek zou van bij de inval in de Sovjet-Unie langzaam zijn ondergang inleiden, zoals die zo goed getoond wordt in de gelijknamige film over zijn eenzaam einde in de Berlijnse bunker.

Maar in 1933 is de zelfmoord van Hitler nog ver weg. Hij is de ongenaakbare duistere zonnekoning van Duitsland. In iets meer dan 300 bladzijden maakt Verhofstadt de lezer duidelijk hoe Hitler als Rijkskanselier te werk is gegaan om op enkele maanden tijd zijn land op een diabolische manier te metamorfoseren.

Daily Mail

Bij de verkiezingen voor de Reichstag van november is er maar één partij meer toegelaten : de nationaal-socialistische NSDAP. In tien maanden combineert Hitler wetswijzigingen en terreur met Goebbels’ doordachte propaganda. Hij slaagt erin zijn imago van rebel die strijdt tegen de traditionele partijen te laten uitgroeien tot dat van een boven het verenigde volk staande, haast goddelijke leider. Verhofstadt geeft hiervan treffende voorbeelden, alsook de groeiende repressie die kritische stemmen naar concentratiekampen verbant.

Het is ook zijn verdienste dat hij aanduidt dat de internationale pers vaak melding maakt van de Duitse wantoestanden en het gebrek aan politieke vrijheid. Wie wou weten wat het uiteindelijke doel was van de nazi’s, kon dat gemakkelijk weten. In die jaren waren er nog voldoende getuigenissen die het buitenland bereikten. Maar Verhofstadt toont ook aan dat de propaganda niet alleen de Duitse media beheerste. De angst van het communisme was in het westen zo groot dat de eigenaar van de Engelse kranten Daily Mail en Daily Mirror zich met graagte liet manipuleren door de nazi’s en zijn redacties liet schrijven dat berichten over nazi-gruwelen overdreven waren. Is het dan verwonderlijk dat de latere premier Neville Chamberlain een paar jaar later met overtuiging in de Münchense val zou lopen die Hitler voor hem had klaargezet?

Verhofstadt citeert uitspraken van Hitler en Goebbels uit interviews met westerse media die naïef in de oprechtheid van de Duitse leiders geloofden. Op 19 december 1933 verklaarde Goebbels aan het Franse Paris-Midi dat Duitsland in vrede wilde leven met zijn buurlanden. Een maand eerder, na de ‘verkiezingen’ van november, had hij in eigen land verklaard dat het Duitse volk nu één gemaakt was en ‘de confrontatie met de wereld kon beginnen!’.

Warmste Week avant la lettre

Ondertussen was de hele Duitse pers onder controle, het strafrecht ‘aangepast’ aan de officiële ideologie. In de scholen waren de Hitlergroet en de rassenleer verplicht. In de klassen prijkten foto’s van Joden, om jongeren de vermeende superioriteit van het Arische ras bij te brengen. Daarmee legde Goebbels de basis van het antisemitisme dat verder zou toenemen en uiteindelijk tot de Holocaust zou leiden. ‘Dagboek 1933′ toont op een indrukwekkende manier aan hoe haat tegen Joden, vreemdelingen en andersdenkenden door een niet-aflatende propagandamachine bijna dagelijks aan het Duitse volk werd toegediend.

De aantekeningen van Verhofstadt laten de strategie van de nazi’s goed zien : zij zorgden ervoor dat gewone burgers echt geloofden dat Hitler inzat met hun lot. Met Winterhilfe, een Warmste Week avant la lettre, kerstbomen (met nazisymbolen) voor arme kinderen of Kraft dürch Freude, vakantieprogramma’s voor ijverige arbeiders verzorgde Hitler op een briljante manier zijn imago als redder van het Duitse volk, terwijl zijn politieke tegenstanders doodgemarteld werden door de SA. Ook hierover konden Westerse leiders lezen in de Duitse oppositiepers in verbanning. Dat zij die berichten niet lazen, of erger: negeerden, leidde tot een grove onderschatting van de ware aard van Hitler en zijn ambities. Het maakte de Blitzkrieg en de Europese vernedering zeven jaar later onvermijdelijk.

Reductio ad Hitlerum

De ondertitel van het boek luidt : ‘Het gevaar van extreemrechts’. Verhofstadt verdedigt zich tegen de kritiek van een overdreven ‘reductio ad Hitlerum’. Hij maakt er een zaak van om gelijkenissen tussen de nazi’s en hedendaagse extreemrechtse partijen aan te tonen, rond een dertigtal thema’s gaande van de voorkeur voor autoritarisme en geweld tot het gebruik van nazitermen als ‘omvolking’. Het kadert in de angst van Verhofstadt in een herhaling van de geschiedenis. hij opent zijn boek ook met een citaat van Primo Levi : ‘Het is gebeurd, dus kan het opnieuw gebeuren.’

De vergelijkingen die de auteur maakt tussen de ideologie van de Duitse nationaalsocialisten en extreemrechts nu zijn indrukwekkend. In dit verband is het opmerkelijk dat Dries Van Langenhove, ‘onafhankelijk parlementair’ verkozen onder de vlag van het Vlaams Belang, openlijk partij koos voor de antisemiet Kanye West en zelf overduidelijk alludeerde op een Joodse werelddominantie. De parallellen die Verhofstadt opsomt zijn dus niet uit de lucht gegrepen.

Woke

Wel is het een gemiste kans dat hij de erfenis van onhebbelijke en gevaarlijke nazi-trekjes enkel aan de rechterzijde toeschrijft. In bepaalde radicale kringen aan de linkerzijde en in woke-middens is het gebruik van geweld en de afkeer van een open debat even gewoon als dat bij Hitlers milities was.

In 2022 stigmatiseren woke activisten mensen op basis van hun blanke huidskleur, net zoals de nazi’s dat met Joden deden. Hier net als daar heiligt het ideologische doel de middelen. En in Frankrijk zijn raciale denkbeelden voor feministische activisten zoals Rokhaya Diallo heel gewoon. Bedenkelijke termen als ‘racisé’ die mensen verdelen in ‘rassen’ zijn daar heel gewoon geworden. Simplistisch taalgebruik en veralgemeningen worden zeker door extreemrechtse partijen gebruikt, maar maakte ook Hillary Clinton zich daar ook niet schuldig aan toen ze Trumps kiezers afdeed als ‘deplorables’?

Vlaams Belang

In het nawoord van ‘Dagboek 1933‘ roept Verhofstadt met verve en passie op om het Vlaams Belang nooit aan de macht te laten komen. Hij gelooft niet dat het een goed idee is om die partij te ontkrachten door ze mee te laten regeren. Dat was immers de manier waarmee Hitler met democratische verkiezingen de democratie versloeg. Maar het zou al te simplistisch zijn om het voor te stellen dat het succes van het Vlaams Belang enkel te wijten is aan het kopiëren van de nazi-trukendoos. Dat mensen op die partij stemmen heeft veel redenen. Even belangrijk als het kennen van zijn geschiedenis is het analyseren van waarom mensen hun stem geven aan een radicale partij. Wie dat niet doet en de kiezers van het Vlaams belang op die manier diaboliseert, draagt helaas bij tot de verdere groei van de partij van Tom Van Grieken.

Toch is het de verdienste van Verhofstadt dat hij een weliswaar enigszins eenzijdig verband zoekt tussen verleden en heden. Het maakt dat zijn boek niet afgedaan kan worden als een zoveelste historisch boek over Nazi-Duitsland, maar dat het ook een klankbord is voor iedereen die democratie het hoogste goed vindt.

Dagboek 1933 is hier te koop.