Von Papen versus Hitler

Het hoeft niet zo nodig Viktor Klemperer te zijn, als je meer wil weten over de concentratiekampen van het nazi-regime. En het moet niet altijd over de Tweede Wereldoorlog gaan, als het over concentratiekampen gaat.

Nog voor Hitler Polen knechtte, waren er al kampen in Duitsland. Het recente omvangrijke, rijk geïllustreerde boek De nazi moordfabrieken (Aspekt/De Lantaarn) begint met de oorlog, daarmee een lange aanloop tot de Auschwitz-hel ontkennend. Het ‘unieke oorlogsdocument’ dat Felix von Papen naliet, is vooral in die zin een revelatie.

Zonder uitleg het kamp in

Felix von Papen (1910-1945), neef van de gewezen president, werd op 11 januari 1934 — minder dan een jaar na de verkiezing van Hitler tot Rijkskanselier — door de Gestapo naar het concentratiekamp Oranienburg gebracht. Waarom, heeft hij nooit geweten. Nochtans heeft hij er vaak genoeg naar gevraagd bij de kampoversten. Hij schreef er zelfs naar de Führer voor, in 1937. Maar ook die vond het niet zinvol om de redenen van zijn arrestatie te onthullen.

Von Papen, kwam wel uit een rijk en voornaam adellijk Pruisisch geslacht, maar sproot zelf voort uit een armere tak. Zijn achternaam wekte echter bij de Grote Gelijkmakers van de SA, de bruinhemden die Hitlers stoottroepen vormden, grote wrok op. Maar hij kon lezen en schrijven, en werkte zich op tot de persoonlijke secretaris van de SA-kampleider in Oranienburg.

Voor het onbehouwen en brute volk van de SA, de basse classe van ‘alte Kämpfer’ die Hitler aan de macht hadden gebracht, had hij allesbehalve respect. Zelf verkeerde hij immers in monarchistische hoogburgerlijke kringen. Hij had wel geprobeerd om in 1933 de tegenstand tegen de nazi’s mee vorm te geven, maar daar kwam toen niet veel van in huis. De Führer was té populair en was met massale steun verkozen door het Duitse volk. Maar door Hitlers Schutzhaft kon hij voor onbepaalde tijd in ‘preventieve hechtenis’ worden genomen, zoals andere vijanden van de staat, zoals communisten of liberale activisten.

Een verboden boek

Als de leiding van het kamp in handen komt van de SS, waagt von Papen zijn kans. En dan werkt het. Men belooft hem de vrijlating, onder meer onder de indruk van zijn familiale afkomst en relaties. Het neemt niet weg dat ook de SS hem niet kan (of wil) vertellen waarom hij überhaupt gevangen genomen werd.

Dat verhaal en het dagelijkse leven in het concentratiekamp schreef Von Papen neer eens hij weer op vrije voeten was. Hij verhaalt over de sadistische SA-cipiers en hun ‘erotische dwalingen’, de verblijven in een eenpersoonscel,  zijn hongerstaking, de innerlijke verwantschap tussen de SA’ers en de communistische gevangenen, zijn pogingen tot zelfmoord — sommige om de bewakers te intimideren —  en zijn strijd om eerherstel.

Uiteindelijk belandt hij in 1938 — via Zwitserland — in Nederland. In Zwitserland begint hij vermoedelijk aan zijn boek ’tegen Hitler’. Het verschijnt in het Duits en wordt vreemd genoeg pas in 1942 verboden. Het leverde hem wel een arrestatie op in Nederland, wegens schending van een bevriend staatshoofd — de Nederlandse Schreibtischtäter op hun best. Hij werd naar het concentratiekamp van Buchenwald geleid en belandde ziek in de psychiatrische kliniek van Jena waar hij overleed op 7 april 1945, amper vier dagen vooraleer Buchenwald werd bevrijd door de Geallieerden.

In de oorspronkelijke brochure Een Von Papen spreekt lees je vooral het onbegrip en de walging voor het nationaalsocialisme als ultiem gelijkmakende ideologie, vervat van nepotisme, spilzucht en corruptie, van leugens en laster. Het is een conservatief pamflet dat al veel eerder terug onder de aandacht had moeten komen. Want niet alleen van dat ‘conservatieve verzet’ is nog te weinig bekend, de beginjaren van het Hitlerregime zijn tot dusver in de schaduw gesteld door de economische successen en de Tweede Wereldoorlog. Het werd tijd dat het opnieuw werd uitgegeven, en vertaald in het Nederlands.