De magie van ‘Honeyland’: Eén helft is voor mij en de ander voor jullie

Zelfs de meest hardvochtige tegenstanders van de moderne wereld — of ze nu weerbarstige cultuurconservatieven zijn of vlammende marxisten — zullen moeten erkennen dat hij ons indrukwekkende voordelen heeft gebracht. Reductie van globale honger, uitroeiing van plagen, verbeteringen in medische technologie… dit zijn allemaal zegeningen die de duale krachten van rede en vrijheid ons hebben bezorgd. En toch bekruipt sommigen van ons, te midden van de algehele lofzang op de moderniteit die uit alle openingen van ons media-apparaat weerklinkt, een accuut gevoel dat we iets verloren zijn. Een doffe maar onmiskenbare nostalgie naar een verleden dat we vaak zelf niet hebben meegemaakt. De documentairefilm Honeyland van Macedonische regisseurs Tamara Kotevska en Ljubomir Stefanov slaagt er op wonderbaarlijke wijze in die melancholie op te roepen.

Luidruchtige moderniteit

Honeyland volgt de lotgevallen van Hatidže Muratova, een van de laatste wilde bijenimkers van Europa. Ze woont in een verlaten dorpje met haar bejaarde en aan bed gekluisterde moeder, op vier uur van de Noord-Macedonische hoofdstad Skopje, waar ze zich af en toe begeeft om haar honing op de markt te brengen. Doorheen de film krijgen we het scherpe contrast te zien tussen de stille eenvoud van Hatidžes traditionele levenswijze – haar stenen huisje verwarmt ze ’s winters met een ijzeren kachel, en ze gaat haar bijen te lijf met niets meer dan een masker en een manueel stoomblazertje – en de luidruchtige moderniteit die zich overal aan haar lijkt te willen opdringen.

Dat levert een aantal sterke beelden op. Het meest sprekende daarvan vond ik de zijdelingse opname die van Hatidže werd gemaakt terwijl ze in de trein naar Skopje reed. Door een streek van de filmgoden zat er net op dat moment een punker met een joekel van een hanenkan naast de magere vrouw met haar Balkan-hoofddoek. Twee werelden kruisten elkaar in die wagon.

De cinematografie van Honeyland is eigenlijk in haar geheel ijzersterk. Het glooiende Macedonische landschap is werkelijk adembenemend, en de natuur rond de rivier Bregalnica moet zelfs de meest vastgeroeste stedeling vervullen met bucolisch verlangen. ‘Een dorp zonder rivier is geen echt dorp’, citeert Hatidže een oud gezegde van haar volk. We zien de wijsheid van die spreuk meteen in wanneer de camera uitzoomt en ons toont hoe de imker zich een weg baant naar haar verscheidene nesten, in het grotere plaatje niets meer dan een kleine gele vlek.

Land van melk en honing

Hatidžes vredevolle bestaan wordt verstoord wanneer een kroostrijk gezin zich naast haar komt vestigen. Het wordt geleid door een man genaamd Hussein Sam, een echte patriarch à l’ancienne, die zijn stukje land probeert om te toveren tot een paradijs, een land van melk en honing voor zijn vrouw en kinderen. Letterlijk. Hij brengt een kudde vee met zich mee, maar ziet algauw dat er ook winst zit in de honingteelt. Voor je het weet staan er industriële bijendozen van plastic in zijn achtertuin. Het lijkt wel uit een uit een aesopische parabel gegrepen.

Zo dringt plotsklaps de moderniteit binnen in Hatidžes vredevolle uithoek van de wereld, en richt de gewoonlijke ravages aan. Hatidže behandelt haar bijen volgens één principe: ‘de helft is voor mij, en de helft voor jullie’. Ze buit haar bijen niet uit, ze leeft ermee samen. In zijn streven om zijn productie te verhogen, besluit Hussein echter meer honing bij zijn bijen weg te halen. Een drama volgt: de hongerige bijen vallen die van Hatidže aan en doden hen. Een haast Shakespeariaanse waarschuwing voor de gevaren van de manipulatieve rede.

Toch is Hussein niet de slechterik in dit verhaal. Hij komt uit een andere wereld met een andere mentaliteit. De druk en krachten van de moderne wereld hebben hem geconditioneerd om de natuur te zien als een gebruiksobject, een grote verzameling grondstoffen die door de mens bewerkt moet worden ter verbetering van zijn lot. Wat kan zo iemand, die zijn kinderen moet voeden, kleden en scholen, anders doen? Ook hij is een slachtoffer van de genadeloze Vooruitgang van de Geschiedenis. Mensen als Hatidže zijn gedoemd te verdwijnen.

Eenvoudige regelmaat

De charme van Hatidže, de reden waarom Honeyland erin slaagt ons zo te betoveren, is de naarstige routine van haar leven. In opperste stilte trekt ze er dagelijks op uit om haar bijen te inspecteren, haar honing te verkopen of de nodige boodschappen te doen om haar moeder te kunnen verzorgen. Die eenvoudige regelmaat staat haar toe om des te meer te genieten van de kleine momenten van vreugde en de simpele genoegens die de dag haar biedt. Het doet denken aan een verhaal over grote mysticus Mevlana Jalaluddin Roemi die, op bezoek in een dorpje, het regelmatig tikken van een hamer uit de smidse hoort. In een vlaag van inspiratie ontwaart hij daarin de universele harmonie die de Schepper heeft gevestigd, alsof het getikkel van dat hamertje een lofzang is voor God. Roemi geraakt in extase, en begint rond te wervelen. Is dat geen gedachte, dat we met onze kleine, stille dagelijkse routines eigenlijk de Heer prijzen en deelnemen aan de gang van de kosmos?

Wij die dagelijks verstrikt zijn in het gezoef en getoeter van de stad, de fabriek, het kantoor of de televisie, die telkens weer op zoek moeten gaan naar nog extremere prikkels en ervaringen voor onze onverzadigbare drang naar nieuwigheid, moeten meewarig glimlachen wanneer we terugkijken naar de verloren wereld van Hatidže, die nog steeds vredevol zingt voor haar bijen.