Karel de Grote: koning, keizer, grootmacht

Bestaat er een beroemdere middeleeuwse heerser dan Karel de Grote? Waarschijnlijk niet, want koning Arthur heeft misschien nooit bestaan. En als literair personage was die gemodelleerd naar Karel de Grote.

De in de middeleeuwen gespecialiseerde Zweedse historicus Dick Harrison schreef het boek Karel de Grote. In tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden, is het geen biografie. Karel wordt ‘pas’ geboren in hoofdstuk zes. Daarvoor gaat het over de geschiedenis van de samenleving waarin hij ter wereld kwam.

Karel werd Frankisch koning in 768, in 800 werd hij gekroond tot keizer van het (West-)Romeinse Rijk en in 814 overleed hij in Aken. Over zijn geboortejaar bestaat onzekerheid, Harrison gaat uit van 742. Het boek beschrijft niet zozeer het leven, maar de wereld van Karel de Grote. De hoofdstukken gaan bijvoorbeeld over de economie, de godsdienst of het krijgsbedrijf in de achtste en de negende eeuw.

Dit doet Harrison in begrijpelijke taal. Kaartjes en illustraties maken de inhoud verder toegankelijk. Al moet de lezer voor lief nemen dat ook recente wetenschappelijke inzichten besproken worden. Die waren niet altijd nodig geweest bij een eerste kennismaking met het onderwerp.

Continuïteit

Eind veertiende, begin vijftiende eeuw kreeg Europa opnieuw belangstelling voor de antieke wereld. In die tijd ontstond het beeld dat de bewonderde oudheid een bloeiperiode was die vanaf 1500 opnieuw geboren werd, de renaissance. De ‘donkere’ eeuwen tussen de val van het West-Romeinse Rijk en de renaissance werden sindsdien de middeleeuwen genoemd. Nog steeds suggereren sommigen dat de helft van de westerse jaartelling er niet toe doet.

Harrison bestrijdt dat. De Franken, een Germaanse stam, waren al in de late oudheid binnen het Romeinse rijk gaan wonen. In de vijfde eeuw vestigden zij in grote delen van Frankrijk, het westelijke deel van Duitsland en Zwitserland, het Frankische Rijk. Tot 751 waren de Merovingen de heersende dynastie, daarna namen de Karolingen de macht over.

Het West-Romeinse Rijk hield praktisch op te bestaan in 476, toen de laatste West-Romeinse keizer werd afgezet. De Franken zorgden voor een andere vorm van politieke organisatie. Hertogen en graven bestuurden het Frankische Rijk decentraal, maar er waren geschreven wetten die voor het gehele rijk golden en rondreizende ambtenaren die de naleving daarvan controleerden. De Rooms-Katholieke Kerk bleef bestaan, net als Latijn als geschreven taal.

Verandering

Onder Karel de Grote bereikte het rijk zijn grootste omvang. Hij breidde het uit tot aan de Noordzee in het noorden, met Saksen en Thüringen in het noordoosten en noord- en midden-Italië in het zuidoosten. Frankische heersers kwamen de paus te hulp tegen plaatselijke Italiaanse heersers, waarop de paus Karel de Grote in 800 tot keizer kroonde.

De ‘Karolingische renaissance’ is naar hem vernoemd, Begin negende eeuw stond hij erop dat hogere eisen werden gesteld aan priesters en aan de beheersing van het Latijn. De kerk was de enige echte instelling van het rijk, de clerus was nodig als administratief skelet.

Krijgers

Het Frankische Rijk was een wereld van krijgers. Vorsten moesten gebied veroveren en oorlogsbuit delen met hun getrouwen. De nadelen hiervan bleken als een vorst overleed. Het onstuimige seksleven bracht meer strijdlustige nakomelingen voort dan de politieke structuren aankonden.

Karel had het relatieve geluk dat uiteindelijk slechts één zoon lang genoeg leefde om hem op te volgen, Lodewijk de Vrome. Na Lodewijks dood manifesteerde zich een ander nadeel: hoe een rijk bijeen te houden als er geen nieuw te veroveren gebieden meer zijn?

Maar in tegenstelling tot wat films suggereren, kwamen grote veldslagen zelden voor. Conflicten waren kleinschalige schermutselingen, of anders belegeringen. En die konden afgekocht worden.

Harrison wijst op geleidelijke ontwikkelingen. Het belang van de toenemende handel kan bijvoorbeeld afgeleid worden uit het feit dat Karel de Grote en een Engelse vorst in hun briefwisseling bespreken hoe die het best te belasten. De middeleeuwen waren geen periode van stilstand, maar een fase in de Europese ontwikkeling, net als andere.

Schakel

De ondertitel lijkt bedacht door de uitgever. Volgens Harrison liet Karel zich weliswaar tot opvolger van Caesar en Augustus kronen, maar bleef die de Romeinen beschouwen als het verslagen volk uit de oudheid. Het Frankische Rijk werd gevormd en bijeengehouden door geweld, wat zich moeilijk verhoudt tot de hedendaagse vreedzame vereniging van Europa.

Toch vormt Karel de Grote een schakel tussen Romeinse oudheid en het latere Europa. Na de dood van Lodewijk de Vrome in 840 werd het rijk in drieën verdeeld. Het West-Frankische Rijk zou ‘gereduceerd’ worden tot Frankrijk, het Oost-Frankische werd echter de basis voor het Heilige Roomse Rijk. De laatste (Habsburgse) keizer trad af in 1918.