Lang leve de ’tragische’ leiders

Robert Kaplan reikt in zijn nieuwe boek De geopolitieke tragedie prachtige kapstokken aan om over politiek, beleid, geografie en menselijk handelen na te denken. Om van deze geopolitieke degustatie dwars doorheen de Griekse tragedies tenvolle te kunnen genieten, raden we de lezer alvast aan, ‘gewijde stilte’ op te zoeken. 

Kaplan kent u wellicht van de meer dan twintig boeken die hij schreef over buitenlandse politiek en reizen. Zijn kijk op de geopolitieke wereld haalt hij voor een groot gedeelte door het bestuderen van landkaarten en het inzien hoe belangrijk stromen, bergen, moerassen, laagvlakten zijn om culturen en beschavingen, oorlog en vrede te begrijpen. Kaplan was ook een tijdlang adviseur van de Amerikaanse president Bush-junior.

Wrede tiran

Is het verdrijven van een wrede tiran altijd goed? Griekse tragedieschrijvers èn Shakespeare geven het antwoord op die vraag. Of wacht even: ze vertellen ons in zoveel drama’s dat er geen pasklaar antwoord bestaat, wat tragisch is. Toch een antwoord moeten geven vereist leiders die weten wat tragiek is. Het vergt tragische beslissingen van tragische leiders die beseffen dat, wat ze ook doen, er nu eenmaal leed zal worden veroorzaakt. Een voorbeeld…

Mag een tiran verdreven worden als er geen alternatief is, als na dat verdrijven de chaos heerst, de wanorde? Kaplan poneert dat zelfs het ergste regime minder afschuwelijk is dan helemaal geen en dat — hoe erg het ook mag klinken — orde voor vrijheid komt, simpelweg omdat er zonder orde geen vrijheid mogelijk is.

Dictatuur

Ja, de dictaturen in pakweg Syrië en Libië, en het bewind van Sadam Hoessein kenden hun gelijke niet qua wreedheid (behalve wellicht in Noord-Korea). Die regimes werden terecht uitgedaagd, maar de opstandelingen konden geen alternatieve orde vestigen. De nog grotere hel die anarchie heet kwam in de plaats. Dat maakte de schrijver zelf mee in Irak nadat hij de Amerikaanse president Bush (junior) positief had geadviseerd dat land binnen te vallen en Sadam te verdrijven. Kaplan vergeeft het zichzelf nog steeds niet dat niemand had nagedacht hoe het ‘daarna’ verder moest, zodat er na de val de dictator alleen maar chaos in de plaats kwam.

Is het dan maar beter de tiran de tiran te laten? Het is een verschroeiende keuze, een tragische keuze, een keuze tussen het goede en het minder goede, het slechte of het minder slechte. De Amerikaanse classicus Edith Hamilton wist al dat er leed wordt veroorzaakt wanneer het ene goede boven het andere zegeviert. Dat leed is helaas niet te vermijden. De Grieken beseften al dat die weeffout in de wereld ingebakken was en zal blijven. Het tragische zit in het moedig willen verbeteren van de wereld, zelfs in het volle besef dat die pogingen wellicht vergeefs zullen zijn.

Vrijheidsstrijders

Vrijheidsstrijders hoeven niet te onderhandelen noch concessies te doen, en kunnen dus zuiver op de graat blijven wat hun idealen betreft. Een leider daarentegen, of die nu Zeus heet, een moderne potentaat is of zelfs een democratisch gekozen Amerikaanse president, voelt de druk van het moeten regeren en erkent de mogelijkheid dat hij leed zal veroorzaken wanneer hij aan het ene goede de voorkeur geeft boven het andere. Fundamenteel voor beleidsmakers is dat ze een scherp besef moeten hebben van de geringe opties waartussen ze kunnen kiezen, en zeker van de wetenschap dat niet alles mogelijk is.

Het zijn grote staatslieden die dit beseffen, aldus Kaplan en hij geeft Lincoln en Roosevelt als voorbeelden. Lincoln richtte in 1864 wetens en willens veel leed aan om een groter goed, definitief een einde maken aan de Amerikaanse Burgeroorlog, te verwezenlijken. Roosevelt verleende massamoordenaar Stalin militaire steun om massamoordenaar Hitler te verslaan. De tragische beslissing aanvaardt de keuze van het minste van twee kwaden. Maar in de nazomer van 2021 dachten president Joe Bidden en zijn adviseurs niet tragisch genoeg na over het terugtrekken van de Amerikaanse troepen uit Afghanistan. Die verliep chaotisch en over wat er daarna kon gebeuren hadden ze helemaal niet nagedacht.

Dan maar niets doen?

Een tragedie is niet fatalistisch, laat staan synoniem van ‘laissez-faire’. Door tragisch te denken wordt men zich bewust van zijn of haar beperkingen, en handelt men doeltreffender. Die eigen onbelangrijkheid inzien is dus noch defaitisme, noch lafheid. Handelen, moedig handelen, zelfs als er geen geweldige resultaten kunnen worden verwacht, is het summum van menselijke grootheid en voert ons naar de kern van waar een tragedie om draait.

Zoals de goden elkaar bestrijden, zo strijden mannen en vrouwen tegen de goden. Vaak wint het lot dit gevecht, vooral wanneer mensen geen gevoel voor het tragische hebben. Net als Oedipus worden we alleen wijs als we beseffen dat onze kennis onvolledig is. Ons onvermogen alles te weten en alles te kunnen overheersen zou ons gemoedsrust moeten geven. Kaplan verwijt bewindvoerders, niet tragisch genoeg te denken en duidt ook enkele (Amerikaanse) oorzaken.

Gunstige omstandigheden

Dankzij de gunstige geografische omstandigheden van de Verenigde Staten, rijk aan natuurlijke hulpbronnen en beschermd door oceanen, is het land ook na rampzalige gebeurtenissen vrijwel ongedeerd gebleven. Zelfs toen al duidelijk was dat Irak en Afghanistan hopeloze zaken bleken, bleef een aanzienlijk deel van de bestuurlijke elite voorstander van een gewelddadige omverwerping van het regime in Libië wat uitliep op een nieuwe ramp, op chaos.

De regelmaat van het leven van de huidige middenklasse bevordert immers de illusie dat de wereld voorspelbaar en goedaardig is. De elite pakt wat graag uit met hun ‘solidariteit voor de armen’ en heeft de mond vol van mensenrechten. Het is handig, nuttig, jezelf een ‘optimist’ te noemen, vooral met betrekking tot de democratische vooruitzichten van een of ander land in het Midden-Oosten of van pakweg Zuid-Afrika.

Ongeacht wat je er werkelijk van vindt, dat optimisme is goed voor je morele reputatie binnen de elite. Het verklaart de verontwaardiging onder intellectuelen en journalisten wanneer ze protesteren tegen de onvolkomenheden van zelfs de meest democratische staten. ‘Heftig fulmineren tegen misstanden terwijl je zelf geen bestuurlijke verantwoordelijkheid hebt is een zeer aangename bezigheid’, weet Kaplan.  Te weinig topmensen betalen een emotionele of psychologische prijs voor hun vergissingen, zelfs hun reputatie blijft ongedeerd. Het gevaar is dat beroepscommentatoren zo luchtig gaan denken over oorlog en vrede. Voor hen wordt elk jaar ‘1939’ en is elke tegenstander Hitler.

Tragische wereld vandaag?

Poetin is allesbehalve een tragisch leider. Hij verslikte zich volledig in zijn Oekraïne-inval en hield zelfs geen rekening met de mogelijke consequenties voor zijn eigen Russische volk. Ok, het strategisch belang van de laagvlakte in Oekraïne voor de eeuwige zoektocht van Rusland naar een haven, naar de zee, kan — zo weet Kaplan — nauwelijks overschat worden.

Biden van zijn kant, wil wel steun verlenen aan Oekraïne, maar aarzelt duidelijk om een heel actieve openlijke rol te gaan spelen hier in Europa, na de trauma’s van Iran en Afghanistan. De derde grootmacht, China, loopt met Taiwan en het ‘oplossen ervan’ ook een meer dan moeilijk parcours.

Wat er ook van zij, als de grootmachten echt met elkaar in botsing zouden komen, is dat nefast voor de hele wereld. Zelfs een aanval van enkele uren zal het vertrouwen in een wereldorde en dito economie onherstelbare schade aanbrengen. Hopelijk hebben we vandaag tragische leiders die beseffen wat het starten van een eventueel conflict kan teweegbrengen.