Propaganda, altijd en overal

Als de zomer op haar laatste beentjes loopt  start de volgende verkiezingscampagne. En deze keer wordt het ongetwijfeld één langgerekte campagne. Van september 2018 tot en met mei 2019. Want na de gemeenteraadsverkiezingen in oktober volgend de regionale, federale en Europese verkiezingen volgend jaar. Een oude ongeschreven wet stelt wel dat de nieuwe campagne begint de dag na de verkiezingen, en minstens de N-VA leeft die wet strikt na. Maar het zal af en toe toch naar adem happen worden, de volgende maanden.

Politieke partijen passen daarvoor allen verschillende middelen toe aan. Van de klassieke affiches op aanplakborden en folders in brievenbussen tot grappige foto’s op Instagram en betaalde advertenties op uw Facebook-tijdlijn. Hoewel de tools vandaag sterk verschillen van vroeger, is er tegelijk weinig veranderd in het wereldje van de politieke propaganda. Dat toont de historicus Paul Van Damme aan in het boek Propaganda in België 1934-1951. Hoewel het allicht niet het opzet van het boek was, is het uitgegroeid tot een handleiding politieke propaganda, die zelfs in de 21e bruikbaar is.

Propaganda in België

Het is zowat de USP van Paul Van Damme geworden, in de Belgische historiografie. Zoek afbeeldingen – liefst nog cartoons – bij elkaar en schrijf er een verhaal mee. In 2012 schreef hij samen met historicus Stijn Van de Perre Zonder Woorden: de geschiedenis van België in cartoons. Een instant succes. Nadien volgde Vriend over vijand, over de vijandbeelden in de propaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog in onder andere België, Frankrijk, Duitsland en het VK. Nu ligt er het koffietafelboek Propaganda in België. Oorspronkelijk zou Van Damme zich beperken tot de Tweede Wereldoorlog, maar interbellum en de directe naoorlog vervolledigen het boek. Terecht. In de propagandatechnieken van de vooroorlog herken je die van tijdens de oorlog. En historici zijn het er unaniem over eens dat 1944/45 geen breuk was in de samenleving. Daarom nam Van Damme als cesuur het tijdperk van Leopold III. De koning die op zijn eentje voor karrenvrachten propaganda zorgde, voor en tegen zijn persoon.

In het verleden…

Bladerend door het boek komen tal van politieke topics aan bod die speelden in die zeventien jaar. Van de eerste ‘populist’,  Antwerpenaar Leo Frenssen tot strips in de Koude Oorlog. Maar ook van antisemitisme tot het vrouwenstemrecht (in 1948). En van het socialistische Plan De Man tot de terugkeer van Leopold III. Kranten, tijdschriften, affiches en prentkaarten zijn de belangrijkste bronnen. Maar Van Damme zocht ook naar strips — Suske en Wiske zijn legendarisch in deze context. Hij stootte op fake news avant la lettre. En hij behandelt hoe ook cinema, radio en gadgets in de jaren 30 hun intrede deden. Dat was ook nodig, want de politiek wou de massa bereiken. Die massa had immers sinds 1919 — althans in theorie — de macht in handen. Het algemeen enkelvoudig stemrecht (voor mannen) maakte dat elke politicus, elke politieke partij en beweging om naar elke individuele stem van de massa moest vissen. Propaganda was daartoe hét ultieme middel. Het is vandaag niet anders.

…en in het heden

In zijn zoektocht naar verhalen en afbeeldingen — Paul Van Damme beschikt trouwens over een gigantische privécollectie historische media en cartoons — zocht de auteur naar verbanden en grote lijnen. Die noopten hem tot het opstellen van richtlijnen die vandaag evenzeer gelden als toen. In ware marketingstijl goot hij die in tien punten. (Tussen haakjes: nazipropagandachef Goebbels had er 19.) Die punten zijn universeel een eeuwig lijkt het wel. Ze gaan van ‘houd het eenvoudig’ over ‘roep emoties op’ en ‘creëer een vijand’ tot ‘richt je tot de massa’. In elk van de 35 verhalen die hij brengt in het boek, licht hij ook toe welke van die tien punten aangewend zijn, en hoe. En of de initiatiefnemer erin slaagde om de massa te bespelen, of niet, en waarom.

Het slotwoord van Propaganda in België noemt Van Damme ‘een actualisering’. Propaganda — vandaag marketing — is altijd en overal. Propaganda ‘het zwijgen opleggen, is zogoed als een mission impossible’, stelt Van Damme. ‘Er is geen ontkomen aan. Ze horen, zul je. Ernaar luisteren, zul je.’ het is ‘des mensen’. Dat politieke marketing — ook dankzij sociale media en globalisering — vandaag even alomtegenwoordig is als in de vermaledijde jaren 30, stelt Van Damme eveneens vast. En dat wijt hij aan ‘onzekerheid en onrust, toen en nu, en ja: hoe groter die onzekerheid en onrust, hoe luider de drums klinken.’ De drums of het tromgeroffel is Van Dammes beeldspraak voor propaganda, daarbij gebruik makend van de roman Der Blechtrommel van Günter Grass.

Propagandastunt

‘Politici komen en gaan,’ eindigt Van Damme. Maar propaganda zal altijd bestaan. Politieke propaganda in België is zo’n boek dat ik een lang bestaan toewens. Het biedt een heldere analyse van een bewogen periode uit de vaderlandse geschiedenis. En u krijgt er meteen een handleiding politieke marketing bovenop. Twee boeken voor de prijs van één! Als dat geen propagandastunt is!