Scatologie in de opera

Philippe Boesmans was zonder enige twijfel de belangrijkste Belgische operacomponist van zijn generatie. Toen hij in april van dit jaar op 84-jarige leeftijd overleed, liet hij acht opmerkelijke opera’s na. Bij de première van zijn bekendste werk Reigen in 1993, vond de Franse krant Le Monde dit ‘de meest succesvolle opera van de laatste zeventig jaar.’ Die opera wordt nog steeds met veel succes opgevoerd.

Philippe Boesmans, in Tongeren geboren en meertalig, liet een onafgewerkte opera na die hij had geschreven in opdracht van de Brusselse Munt, een bepaald merkwaardig werk. Want ‘On purge bébé!’ vrij te vertalen als ‘Baby wordt gepurgeerd!’ is gebaseerd op een komisch toneelstuk uit 1910 van de Franse auteur Georges Feydeau. Die was de meester van de vaudeville, de boulevardkomedie, en zijn naam is in Frankrijk nog altijd synoniem van luchtige huwelijkskluchten met overspelige echtgenotes en minnaars die hun heil moeten zoeken in kleerkasten.

Vettige knipoog

Hoogst merkwaardig dus dat Boesmans net een stuk van Feydeau uitkoos. Toen hij ooit ‘On purge bébé!’ opgevoerd zag, besefte hij dat niemand het in zijn hoofd zou halen om dit tot een opera te bewerken. Maar net die gedachte intrigeerde hem en was genoeg om het toch te proberen. Korte tijd voor zijn dood zei hij hierover : ‘Dit is misschien mijn laatste opera, en ik wilde eindigen met een komisch stuk. Ik heb wel wat tragische werken geschreven. Eindig dan met iets totaal luchtigs, dacht ik, iets compleet onbezonnen. Iets gemeens ook, zonder enige poëzie of spiritualiteit.’

Een mondiaal geprezen componist die zijn carrière bewust afsluit met een vettige knipoog: men kan alleen maar respect hebben voor zoveel gebrek aan sérieux. Met zijn librettist Richard Brunel paste hij Feydeau aan de geest van de tijd aan. In de tekst van het stuk werd de achterhaalde misogynie vervangen door een niemand ontziende genderneutrale aanval op de triomf van domheid en hypocrisie. ‘ ‘On purge bébé!’ is een zeer ironisch stuk over kleinzieligheid, over de bourgeoisie en haar zelfvoldaanheid en gebrek aan cultuur,’ vond Boesmans, ‘Ik lach om het toneelstuk, ik lach tijdens het componeren. Ik zeg bij mezelf: ‘Dit kan niet waar zijn, dit is niet mogelijk’, en dan lach ik in mijn eentje.’

Constipatie

‘On purge bébé’ behandelt een thema dat geen andere componist ooit aandurfde : constipatie. Maar zei de Franse avant-gardistische theater-auteur Antonin Artaud niet : ‘Waar het naar stront ruikt, ruikt het ook naar het Zijn!’ Hier wordt besproken waarover eerbare burgers enkel in bedekte termen fluisteren : de menselijke spijsvertering. Maar ook in de burleske wereld van Feydeau schuilt een symbolisch niveau: het kind Toto zoekt de grenzen van zijn macht over zijn ouders door zijn ontlasting op te houden. De moeder ziet er een manier in om haar imago van zorgzaamheid te versterken. De vader wil vooral niet gestoord worden in de commerciële onderhandelingen over zijn nieuw product: een zogenaamd onbreekbare porseleinen nachtemmer, die hij voorstelt terwijl het orkest het thema van de Graal uit Wagners Parsifal persifleert. Boesmans amuseert zich graag met muzikale ironie, ook wanneer hij Mendelsohn citeert of flarden variété-muziek laat horen.

De componist was gefascineerd door de onnozele oppervlakkigheid van de helden van Feydeau, die als eendimensionele stripfiguren zowat het tegenovergestelde zijn van de personages die Boesmans in al zijn andere opera’s opvoerde. Hij gaf eerlijk toe dat hij gewoon zin had om zijn publiek te amuseren : ‘Ik denk dat het een werk is waar de toeschouwers veel om zullen lachen. Ik heb het zo voorzien. Wanneer iets grappigs wordt gezegd, dan laat ik niet meteen een ander personage aan het woord. Ik laat nog wat muziek doorklinken, zodat er tijd is om te lachen!’

Naturalisme

Maar hoe komisch ‘On purge bébé’ bij momenten is, leunt het toch eerder aan bij het naturalistische theater waarin alles overdreven en dramatisch is. Want de traditionele goede afloop uit de komedies van Feydeau ontbreekt, waarbij iedereen uiteindelijk tevreden is en alle zonden vergeven worden. Doordat de kleine Toto weigert zich te laten purgeren, ligt de schone schijn van het traditionele burgerlijke gezin aan diggelen. Feydeau-Boesmans gebruiken de constipatie om de grenzen van de opvoeding te tonen: de vader blinkt uit door onverschilligheid, de moeder is obsessioneel en het kind manipuleert zijn ouders.

Boesmans liet een onafgewerkte ‘On purge bébé’ achter. Hij had eerder gezegd hoe lastig het is om een opera te voltooien, niet omdat de laatste loodjes zo zwaar wegen, maar eerder omdat een componist in het zicht van de eindmeet weet dat hij weldra zijn werk uit handen zal moeten geven. Zijn dood zorgde ervoor dat hij de eindnoten niet neerschreef. Het was zijn leerling Benoît Mernier die Boesmans’ nagelaten nota’s bestudeerde en het werk trouw beëindigde.

Wereldpremière

Acht maand na de dood van Philippe Boesmans beleeft zijn ‘On purge bébé!’ zijn wereldpremière in de Munt. Het is de librettist Richard Brunel die verantwoordelijk is voor de mise-en-scène. Die doet vooral in het begin en op het einde sterk aan de absurde wereld van Ionesco denken, zeker in de hilarische aanvangsscène waarin het koppel discussieert over wat nu eigenlijk de eerste letter is van ‘Les Hybrides’, een eilandengroep boven Schotland. Wanneer de militaire klant Follavoine de nachtemmers komt keuren, kiest Brunel resoluut voor een burleske aanpak met een zeer Franse smaak, die de groteske karikaturen van Feydeau naar mijn smaak te sterk uitvergroten. Misschien zou een Belgische regisseur de ironie van Boesmans op een ander niveau getild hebben. De letterlijke ineenstorting van het gezin op het einde van de opera is dan weer zeer indrukwekkend.

De hele cast is overtuigend en de Libanese chef Bassem Akiki geeft een zeer gevoelige ingetogen drive aan de muziek van Boesmans. Maar de ster van de avond was de Belgische sopraan Jodie Devos, die in 2014 tweede werd in de Koningin Elisabethwedstrijd. Ze bewijst eens te meer haar zeer grote klasse in de rol van moeder Follavoine. Mooi moment ook én ontroerend eerbetoon als de foto van Philippe Boesmans op het einde gegroet wordt door de hele ploeg van zijn laatste opera ‘On purge bébé!’.

Nog te zien in de Munt op 16,20,23,27 en 29 december om 20h en op zondag 18 december om 15h. Livestream op Auvio vanaf 20 december en op Arte Concert vanaf 29 december.