Tosca, of de duistere krochten van de menselijke ziel

Tosca van Giacomo Puccini is één van de meest gespeelde opera’s ter wereld. Dat op zich is behoorlijk merkwaardig, want het is niet bepaald een gemakkelijk werk. Tosca is zonder meer somber en pessimistisch. Het einde is hard en Shakespeareaans: de vier protagonisten zijn dood. Eén is geëxecuteerd, een ander is vermoord en twee hebben zelfmoord gepleegd.

Puccini schreef zijn opera net voor het einde van de 19de eeuw. Het is in vele opzichten een moderne opera, die een definitief punt wil zetten aan de belcanto en resoluut kiest voor een nieuwe muziektaal, waarbij de oude patronen van de grote Italiaanse en Franse opera’s werden afgewezen. Het hoofdpersonage van Tosca, een gevierde operazangeres, kan door haar zelfmoord gezien worden als symbool van de radicale vernieuwing van het genre, op weg naar het muziektheater, aan het begin van een eeuw waarin alles anders zal worden.

Tosca was vaak in de Munt te zien, maar nu is het ondertussen al meer dan twintig jaar geleden dat het Brusselse publiek het meesterwerk van Puccini nog kon zien. De coronamaatregelen leggen echter grote beperkingen op: niet meer dan 200 toeschouwers per voorstelling, het koor zingt vanuit een andere zaal en het orkest is ook afgeslankt. Hopelijk kan straks in september het nieuwe seizoen in normale omstandigheden starten.

Geen happy end

Geen ouverture in Tosca, wel enkele overdonderende maten die meteen een dreigende sfeer creëren. Een thriller in drie bedrijven. Nauwelijks aria’s en al even weinig lyrische momenten. Geen happy end, wel een overwinning van het kwaad.

Scarpia, de politiechef, is de incarnatie van al wat slecht kan zijn in een mens. Hij martelt en moordt, niet zozeer uit politieke overtuiging, maar gewoon, uit sadistisch genoegen. In Othello van Verdi zingt Jago, een al even perfide personage, een lofzang op zijn eigen slechtheid. Scarpia doet hetzelfde; hij refereert zelfs naar Jago.

De hoofdpersonages, de operazangeres Tosca en haar geliefde schilder Caravadossi, hebben geen besef van politiek en laten zich misbruiken en manipuleren door Scarpia, die de doortrapte Staat en de hypocriete Kerk symboliseert. Als ze het ware gelaat van de macht zien en er zich willen tegen verzetten, is het te laat. Zelfs als Tosca Scarpia vermoordt, verandert dat niets aan de dramatische afloop. Haar daad is niet heroïsch, maar nutteloos.

De donkere krochten van de menselijke ziel

Hoe vaker je Tosca ziet, hoe meer je beseft dat een regisseur niet moet proberen om aan de fundamentele, donkere boodschap van Puccini te ontsnappen. Het is dan ook niet echt verwonderlijk dat de Spaanse regisseur Rafael R. Villalobos ervoor koos om dat pessimistisch wereldbeeld van Puccini nog wat te versterken. Zijn gebruik van referenties naar de omstreden Italiaanse cineast Pasolini en de Italiaanse schilder Caravaggio expliciteren wat in Tosca gesuggereerd wordt.

Pasolini ging met zijn ‘Salo of de 120 dagen van Sodoma’ op zoek naar de donkerste krochten van de menselijke ziel, wat een film van een onverdraaglijke hardheid opleverde. Maar de wereld die Puccini tekende, draagt dezelfde elementen van intolerantie, morele corruptie en sadisme in zich als ‘Salo’. En de schilderijen van Caravaggio beschrijven met een ongeëvenaarde bravoure heel vaak bloedige moorden, die passen bij de wreedheid van de martelingen in het tweede bedrijf.

Afstandelijkheid

Die keuzes van Villalobos zijn dus zeker te verdedigen. Het is echter bijzonder jammer dat hij tegelijk aan zijn zangers een zeer afstandelijke manier van acteren oplegt, alsof hij ten alle prijze clichématige vertolkingen wil vermijden. Dat komt het spel niet altijd ten goede. Andrea Carè in de rol van schilder Caravadossi loopt een groot deel van de voorstelling met zijn hand in zijn broekzak rond, alsof hij zelf niet gelooft in zijn personage.

Pas in het laatste bedrijf kan hij laten zien wat voor een goede zanger hij wel is. Maar het is vooral de Scarpia van Dimitri Tiliakos die in deze benadering ten onder gaat. Ook hier kiest Villalobos ervoor de ultieme personificatie van het kwaad in mineur te laten acteren. Daardoor gaat Tiliakos bij momenten volkomen tegen de tekst in.

Pasolini

Villalobos voert ook het personage op van Pasolini, die de hele voorstelling door observerend rondloopt tussen de acteurs vooraleer zijn gewelddadig einde op een Romein strand in scène wordt gezet. Het is een net iets te uitdrukkelijke manier om ons ervan te overtuigen dat geweld van alle tijden is. Villalobos wil teveel tegelijk vertellen in zijn Tosca.

Dat is jammer, want er zitten bijzonder mooie momenten in, zoals het einde van het tweede bedrijf waar Tosca, tijdens het indrukwekkende Te Deum verschijnt als de Heilige Maagd, maar dan wel met een doodshoofd op de rug. Monica Zannetin als Tosca is de enige die samen met Sava Vemic als de gevluchte gevangene Angelotti echt overtuigt.

Tosca is nog te zien in de Munt op 18, 19,22, 24, 25, 29 juni en 1 en 2 juli om 20h. Zondag 27 juni om 15h; Gratis streaming vanaf 6 september op www.demunt.be